1ــ چاکە و ڕەوشتپاکییەک کە بەو پێیە دەبێ بە هەر کەس ئەو شتەی کە مافی خۆیەتی بدرێت. 2ــ گەیشتنی حەق بە حەقدار دەبێ لەسەر بنەمای یەکسانی و لە بەرانبەر یاسا و ڕێزگرتن لە مافی هەموان بێت. 3ــ پاراستنی هاوسەنگی قانوونی لە نێوان بەرژەوەندییەکاندا.
ئەگەرچی بەستێنی ئەخلاق بەرفرەوانترە لە بەستێنی عەدالەت بەڵام زۆربەی فەیلەسوفان، بۆ وێنە ئەرەستۆ عەدالەتیان بە گرینگترین بەشی ئەخلاق ناوبردە کردووە. تیۆرییەکانی عەدالەت وەڵامی ئەم پرسیارە فەلسەفیە دەدەنەوە کە عەدالەت چییە؟ چەمکی عەدالەت لە سەردەمی سوکرات و کتێبی کۆماریی ئەفلاتوون لە سەدەی چوارەمی (پ،ز) تا سەردەمی جۆن ڕاڵز، فەیلەسوفی هاوچەرخی ئەمریکا گرنگییەکی بێوێنەی لە فەلسەفەی ئەخلاق و فەلسەفەی سیاسی بەخۆوە دیوە. سوکرات دەیگوت عەدالەت لەسەر هەر چەمکێکی ژیانی باش ڕۆڵێکی بونیادی دەگێڕێ و ژیان بە پێوانەی عەدالەت گرانبەهایە. ڕاڵزیش دەڵێت عەدالەت یەکەمین چاکەی پێویستە بۆ دەزگە کۆمەڵایەتییەکان.
چەمکی عەدالەت هەرچی وردبینانەتر پێناسە بکرێت، سوودمەندترە. دوو جیاوازی بنەڕەتی سەبارەت بە عەدالەت یارمەتیمان دەدات کە بەستێنی مانایی ئەم چەمکە سنووردارتر بکەین. یەکەمین جیاوازی ئەو جیاکارییەیە کە ئەرەستۆ لە نێوان عەدالەتی «تەوزیعی» و عەدالەتی «جوبرانی» قاییل بووە. عەدالەتی تەوزیعی، بریتییە لە دابەش کردنی دارایی لە نێوان ئەندامانی کۆمەڵێک. ئەو پێیوایە کە ئەم دابەشکارییە دەبێ بەپێی لێهاتوویی و توانستی کەسەکان بێت. عەدالەتی جوبرانی، باسی مامەڵەی نێوان خەڵک و دانوستانی دوولایەنە دەکات.
پێزانین و چاکەکردن لە بەرانبەر چاکەدا لایەنەکانی ئەم جۆرە عەدالەتە لە ئەژمار دێن. دووهەمین جیاوازی باس لە «بابەتی» عەدالەت دەکات. عەدالەت یان لە پێوەند لەگەڵ خەڵک (وەک فەزیلەت و چاکەیەکی تاکەکەسی) یان لەبابەت دەزگە کۆمەڵایەتییەکان (بۆ وێنە لە ئاست پێکهاتەی بنەڕەتی کۆمەڵگە و دەزگە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسیەکان) چێ دەکرێت.
جۆن ڕاڵز، فەیلەسوفی سیاسی هاوچەرخ لە کتێبی تیۆرییەک دەربارەی عەدالەت (1971) دوو بنەڕەتی سەرەکی لەمەڕ عەدالەت چێ دەکات: یەکەم، باسی بەرژەوەندییە سیاسیەکانە بە تایبەت دابەش کردنی ئازادی و مافە سەرەکییەکان. بەو پێیە، دەبێ هەرکەس مافی ئەوەی هەبێت لە هەموو ئازادییەک بەهرەمەند بێت تاکوو بتوانێ ئازادی بۆ هەموان دابین بکات. دووهەم، بەرژەوەندییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان بە تایبەت دابەش کردنی داهات و دارایی و هەل و دەرفەت. بەم پێیە، نابەرابەری و بێعەدالەتییە کۆمەڵایەتی و ئابوورییەکان دەبێ بە جۆرێک ڕێکبخرێن کە زۆرترین قازانج بەو کەسانە بگات کە لە کەمترین ڕادەی خۆشگوزەرانی بەهرەوەر نەبن.
ف

ئەم زاراوەیە لە ڕاستیدا قۆناغێکی دیاریکراوی مێژووی وەڵاتانی ئەورووپییە (سەدەی 9 تا 13 زایینی). فیۆدالیزم، سیستەمێکی کۆمەڵایەتییە کە تیێدا دەسەڵاتی سیاسی لە نێوان موڵکدارە گەورەکان دابەش بووە و بنەماکانی ئەم سیستەمە لەسەر ئابووری گوندیی و پێوەندی ئاغا و ڕەعیەت دامەزراوە. ئەرباب یا فیۆدال بە تەواوەتی بەسەر موڵک و زەویوزار و ئامرازەکانی بەرهەمهێنانی ڕەعیەتەکاندا زاڵ بوو. ئەم زەویوزارانەش بەزۆری لە لایەن پادشای ئەو سەردەمەوە بە فیۆدالەکان دەدرا ئەمانیش لە بەرانبەر سوود وەرگرتن لەم زەوییانە ناچاربوون لە کاتی پێویست بۆ پاراستنی وەڵات و کاروباری سەربازی لەناو ڕەعیەتەکانی خۆیاندا کۆمەڵێک جەنگاوەر بۆ پادشا دابین بکەن. فیۆداڵەکان لە چوارچێوەی کاری خۆیاندا دەسەڵاتێکی بەرفرەوانیان بووە و لە کاروباری ئابووری و ڕامیاریدا سەربەخۆیی تەواویان هەبووە. جگە لەوەش لایەنگرییان لە ڕەعیەتەکانی خۆیان دەکرد.
سەرهەڵدانی فیۆدالیزم لە ئەورووپا دەگەڕێتەوە بو پاش هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆری شارلمانی لە 811 تا 742. پاشان هێزە ناوچەییەکان بە دەسەڵات گەیشتن، خەڵکی شار و دێهاتەکان کە لە بەرانبەر هێرشی بێگانە دۆژ دامابوون، تەنیا ڕێگەچارەیان ئەوە بوو کە پەنا ببەنە بەردەم زۆرداران و فەرمانڕەوای ناوچەیی و خۆماڵی. بەم پێیە ئەربابی ئەو ناوچانە، بوونە تەنیا پارێزەری ئەوان و ئەمەش بووە هۆی پاوەجێبوونی سیستەمی فیۆدالی لە ئەورووپای ڕۆژاوا بۆ ماوەی پتر لە 3 سەدە.
زۆربەی توێژەران پێیانوایە کە ئەم سیستەمە تەنیا تایبەتە بەو قۆناغە مێژووییەی ئەورووپا و نابێ بۆ لێکدانەوەی کۆمەڵگەکانی دیکە کەڵکی لێ وەربگیردرێت. بەڵام هەندێکیش لەسەر ئەم باوەڕەن کە بەهۆی وێکچوویی و هاوشێوەیی هەندێ لە هۆکارەکان (بۆ وێنە پەرشوبڵاوبوونی دەسەڵات و هاتنەکایەی دەرەبەگ و ئەربابی ناوچەیی)، دەکرێ زاراوەی فیۆدالیزم بۆ ئەم وەڵاتانەش بەکار ببرێ.
مێژووی فیۆدالیزم نیشانی داوە هەرکاتێک لە کۆمەڵگەیەکدا ئەم مەرجانەی خوارەوە ئامادە بن، فیۆدالیزم بە ئاسانی لەو وەڵاتەدا گەشە دەکات:
1ـــ شێوازی سەرەکی بەرهەمهێنان، کشتوکاڵی بێت.
2ـــ کۆمەڵگە لە نێوان هۆز و عەشیرەی جۆراوجۆر دابەش بووبێت، بە چەشنێک کە پێوەندی ئابووری و کەلتووری و مێژوویی نێوانیان سست بێت.
3ـــ پێوەندی نێوان هەرێمە جۆراوجۆرەکانی وەڵات بە هۆی جوگرافی یا … سەخت و دژوار بێت.
4ـــ یەکیەتی ئابووری وەڵات تووشی ترازان بێت یا بە هۆی نەبوونی یەکیەتی ئابووری، یەکیەتی سیاسی وەڵات لێک بترازێت.
5ـــ حکوومەتی ناوەندی نەتوانێ هاووەڵاتیانی خۆی لە بەرانبەر هێرشی دوژمنانی ناوخۆیی و دەرەکی بپارێزێت. ئابوور و کەلتوور و سیاسەت و مێژووی نێوانیان سست بێت و لێک بترازێت.