(سیاسه ر - siyaser)

سر ره ش (بۆژنی نه گبه ت)، نه هه نگ، جۆره ماسییه که، قه ڵه م.

(سیاسی - sîyasî)

سیاسه توان، که سێک سیاسه ت بکا به پیشه ی خۆی.

پرستاری، کشورداری

پەرسساری، خاکداری [ڕامیاری]

سیاسه

ئەتک٬ شکان٬ ڕیسوایی._ کردن: ڕیسواکردن._ کراو: ڕیسوا. پەرساری٬ خاکداری٬ هەڵسووڕاندنی کاروباری ووڵات.

سیاست

ئەم زاراوە لە زمانی فرەنسی لە ڕیشەی politique وەرگیراوە کە ئەویش لە ڕیشەی یۆنانی politikos و ڕیشەی polis بە مانای شار وەرگیراوە. لەو سەردەمەدا politikos بە واتای «هونەر و هەڵسوکەوتی حکوومەت لە وەڵات» یان دەوڵەت ـــ شارەکانی یۆنان لێک دراوەتەوە.
سیاسەت بە گشتی بریتییە لە ستراتیجی یان مێتۆد و ڕێبازێک بۆ بەڕێوەبردن یان باشتر بەڕێوەچوونی هەر کارێک چ کارێکی شەخسی بێت چ کۆمەڵایەتی. بەڵام مانایەکی تایبەتیش بۆ ئەم زاراوە لێکدراوەتەوە کە ئەویش بریتییە لە لێکدانەوە و توێژینەوەی ڕەهەندە سیاسیەکانی دیاردە کۆمەڵایەتییەکان. بۆ نمونە دەسەڵات، دەوڵەت، ڕەفتاری سیاسی، بڕیاردانی سیاسی و بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی.
سیاسەت بە یەکێک لە کۆنترین بەشەکانی زانستە کۆمەڵایەتییەکان دادەنرێ و کتێبی «کۆماری» پلاتۆ، یەکەم بەرهەمە کە لەم بارەوە نووسراوە و تێیدا باس لە چۆنیەتی حکوومەتی شارەکانی یۆنانی کۆن دەکات. لەم کتێبەدا پلاتۆ حکوومەتی نوخبەکان پێشنیاز دەکات. پاش پلاتۆ، ئەرەستۆ توێژینەوەیەکی قووڵتری لەمەڕ زانستی سیاسەت و شێوازی حکوومەت کردووە کە نووسینەکانی ئەو لەو بوارەدا بنچینەی زانستی ڕامیاری لە قەڵەم دەدرێن. دواتر لە سەردەمی ڕێنسانس، نیکۆلۆ ماکیاڤیلی نووسەر و سیاسەتمەداری ئیتالی کتێبێکی بە ناوی «میر» نووسیوە کە تێیدا شێوازەکانی حکوومەتکردنی ڕاڤە کردووە. (بڕوانە ماکیاڤیلیزم) ئەم کتێبە بووە هۆی ئەوە کە زۆربەی پادشایان و دەسەڵاتدارانی سەدەی هەژدە لە ئەورووپا پەیڕەوی بیر و بۆچوونەکانی بکەن.
بەڵام پێشینەی هەوڵدان بۆ بەدیهێنانی سیاسەت وەک زانستێک، دەگەڕێتەوە بۆ قوتابخانەی پۆزەتیڤیزمی ئاگۆست کۆنت (1798ـــ 1857) لە سەدەی نۆزدە. پۆزەتیڤیستەکان، پێشکەوتنی زانستە سرووشتییەکانیان بە دەرەنجامی ملنەدان بە کۆت و بەندە میتافیزیکیەکان دەزانی و خوازیاری بەکارهێنانی مێتۆدەکانی زانستی سرووشتی بوون لە توێژینەوە کۆمەڵایەتی و سیاسیەکاندا. بەم بۆنەوە کۆنت لە کتێبەکەی خۆی بە ناوی «زانستی سیاسەت» ئەم ڕاستییەی سەلماندووە کە زانستی سیاسەت بە بەراوردکردن لەگەڵ زانستی فیزیا، زانستی فیزیای کۆمەڵایەتی لە ئەژمار دێت و بە هەمان شێوەی فیزیا لەگەڵ دیاردەگەلی دینامیک و ستاتیک سەروکاری هەیە.
زانستی سیاسەت بە دوو چەمک دابەش کراوە: یەکەم، بە مانای سیستەمی سیاسی یا حکوومەت و دەزگە حوکومییەکان و سیاسەتی ڕاپەڕاندن و شێوەی دەسەڵاتداریەتی و ئیدارەی کۆمەڵگەیە. دووهەم، زانستێک کە لەگەڵ بونیادە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتوورییەکانی دەزگە حوکومییەکان، زەمینە کۆمەڵایەتییەکانی دەسەڵاتی سیاسی و هێز بە مانای گشتی، مان و نەمانی حکوومەتەکان، پێوەندی نێوان دەوڵەتان و فەلسەفەی سیاسی، پێوەندی کۆمەڵگەی مەدەنی لەگەڵ ژیانی سیاسی و کەلتووری سیاسی و ئابووری و مێژووی سیاسی و … سەروکاری هەیە.
سیاسەت و گۆڕانکارییە سیاسییەکان لە سەر هەموو ژیانی مرۆڤایەتی کاریگەری دادەنێت. چونکە جاری وا هەیە بڕیارێکی نابەجێی سیاسی دەبێتە هۆی بەرپابوونی شەڕ و پێکدادان یا شۆڕش و کۆدەتا کە ئەمانەش هەموو بەستێنە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری و ئایینی و فیکرییەکان تووشی وەرچەرخان دەکات. ئەگەرچی هەندێ لە نووسەران چەقی توێژینەوەکانی زانستی سیاسەت بە دەوڵەت یان حکوومەت لە قەڵەم دەدەن بەڵام هەندێکی دیکە لە سەر ئەم بڕوایەن کە سیاسەت، سەنتەر و ناوەندێکی تاقانەی نییە چونکە وەک زۆربەی زانستەکانی دیکە زانستێکی فرەناوەندە. دیاریکردنی بابەتی ناوەندی وەک بابەتی سەرەکی زانستی سیاسەت، دەگەڕێتەوە بۆ حەز و تاسەی زانایانی سیاسی و کێشە گرنگەکانی سەردەم و کاریگەریی زانستەکانی دەوروبەر.

سیاستمدار

Politician

بە کەسێک دەگوترێ کە لە کاروباری سیاسی، شارەزا و سەردەرچوو بێت و سیاسەت بۆی بووبێتە پیشە. سیاسەتمەدار بریتییە لە کەسێک کە خەبات دەکات بۆ گەیشتن بە حکوومەت و دەسەڵات. سەرکەوتن لەم بوارەشدا دەگەڕێتەوە بۆ لێهاتوویی و زیرەکی ئەو لە بەکارهێنانی سێ بنەمای هاندان، گفتوگۆ و سازش.
بە گشتی مانای ئەم زاراوە لە قەبارەی ماهییەتی سیستەمی سیاسیدا دەردەکەوێت بۆ وێنە لە بریتانیا، ئەو خەباتەی کە سیاسەتمەدار تێوەی گلاوە، پڕیەتی لە ململانێ و کاتێک سەرکەوتن وەدەست دێت کە کەسێک بتوانێت کەسی دیکە یان گرووپێک (پاشا، پەرلەمان و حیزب) پێمل بکات بە بانگەشە و دروشمەکانی خۆی. لەم گۆشە نیگاوە، سیاسەتمەدار بە کەسێک دەڵێن کە لێوەشاوەیی خۆی بۆ ڕاگیرکردنی بیروڕای خەڵکی سەلماندبێت. ئەم واتایە لە نزمترین ئاستی خۆیدا بە چەواشەکاری لێک دراوەتەوە: شکسپییەر گوتەنی، «سەیری سیاسەتمەدار بکە … کە تەنانەت خواوەندیش فریو دەدات»!

Hydropolitics

سیاست آب

ئەم زاراوە لەگەڵ دیپلۆماسی ئاو Hydrodiplomacy هاوواتایە و بە مەبەستی سیاسەتە جیهانییەکان لەمەڕ کێشەی ئاوی شیرین بەکار براوە. لەبەرئەوەی لە داهاتوودا ئاو دەبێتە دەسپێچکێکی سیاسی و ڕەنگە مایەی کێشەی نێودەوڵەتی بێت. ئەگەرچی 70% گۆی زەوی پڕیەتی لە ئاو بەڵام تەنیا 1% ئەم ئاوە ڕاستەوخۆ کەڵکی لێ وەردەگیرێت. لە لایەکی دیکەوە بە هۆی گرنگی ئاو بۆ پەرەسەندنی ئابووری، هەبوونی چەم و ڕووباری گەورەی هاوبەش لە نێوان چەند وەڵاتدا لەم دواییانە زاراوەی دیپلۆماسی ئاو ڕەواجی پەیدا کردووە. هەر بەم بۆنەوە لە نەتەوەیەکگرتووەکانیش ئەنجومەنێکی ناحوکوومەتی لە ساڵی 1995 بۆ باسکردن لە کێشەی ئاو دامەزراوە و یەکەم دانیشتنی خۆی لە کەنەدا بەڕێوەبردوە.

ئەم زاراوە یەکەم جار لە لایەن جۆن های، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە سێپتەمبەری 1899 بە مەبەستی پەرەسەندنی ئابووری وەڵاتی چین و پاراستنی سەربەخۆیی ئەم وەڵاتە بەکار براوە. بەڵام ئێستا مەبەست لەم زاراوە ئازادبوونی چالاکی بازرگانی و سەرمایەدانانی وەڵاتانی دەرەکییە لە وەڵاتێکدا لە سەر بنەمای یەکسانی مافەکان. سەرچاوەی ئەم سیاسەتە دەگەڕێتەوە بۆ بنەماکانی لیبرالیزمی ئابووری.

سیاست درهای باز

Open door policy

سیاست خارجی

Foreign Policy