تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



سەرچاوە: فەرهەنگی خاڵ
کۆمەڵکردن
کۆکردنەوەی چەند شتێک
کۆمەڵکردن
جڤاندن٬ خڕکردنەوە٬ ڕەپساندن٬ کۆکردنەوەی چەند چتێک.
کۆمەڵکوژی
نسل کشی/نژادکشی
کۆمەڵکوژی
بریتییە لە کوشتن و لەناوبردنی گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی، ئەتنیکی و ئایینی بەپێی نەخشە و پلانێکی لەوەپێش دارێژراو. بەپێی «بڕیارنامەی نێونەتەوەیی بەرگری کردن لە ژینۆساید» کە لە 9ی دێسەمبەری 1948 مۆر کراوە، کۆمەڵکوژی، بەم کردەوانەی خوارەوە دەگوترێ:
1) لەناوبردنی یەکجارەکی یان بەشێک لە گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی یا ئایینی.
2) کوشتنی ئەندامانی گرووپێک.
3) ئازاردانی جەستەیی یا دەروونی ئەندامانی گرووپێک.
4) خستنە تەنگژە و ئاستەنگی گرووپێک بە ئەنقەست.
5) بەرگرتن لە سکوزا و زیادبوونی حەشیمەتی گرووپێک.
6) ڕاگواستنی زۆرەملی منداڵانی گرووپێک بۆ ناو گرووپێکی دیکە.
لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و مافەکانی کەمینەکاندا کۆمەڵکوژی چەند شێوازی لێ دەکەوێتەوە کە بریتین لە: کۆمەڵکوژی جەستەیی یا ماددی، کۆمەڵکوژی سیاسی کۆمەڵکوژی بایەلۆژیکی و کۆمەڵکوژی کەلتووری. ئەو کردەوانەی لە سەرەوە ئاماژەی پێدرا دەکرێ وەک کۆمەڵکوژی جەستەیی و سیاسی و بایەلۆژیکی ناوبردە بکرێن بەڵام بەپێی پێناسەی نەتەوەیەکگرتووەکان کۆمەڵکوژی کەلتووری بەم جۆرە شرۆڤە کراوە:
کۆمەڵکوژی کەلتووری بریتییە لە هەر جۆرە کردارێکی بە ئەنقەست کە بە مەبەستی لەناوبردنی زمان و ئایین یا کەلتووری نەتەوەیەک، گرووپێکی ڕەگەزی یا ئایینی بە دژی ئەندامانی ئەو گرووپە بە ئەنجام بگات بۆ وێنە:
1) ڕێگەنەدان بۆ بەکارهێنانی زمانی گرووپێک لە ئاخاوتنی ڕۆژانە یا قوتابخانە و بەرگری کردن لە بڵاوبوونەوەی کتێب و نووسراوە بەو زمانە.
2) سڕینەوە و لەناوبردنی کتێبخانە، خوێندنگە، مۆزەخانە و دەزگە و ڕێکخراوەی مێژوویی و کەلەپووری ئەو گرووپە.
کۆمەڵی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەپێی هەمان بڕیار، «کۆمەڵکوژی بە تاوانێکی نێودەوڵەتی» ناوبردە کردووە. چەند نموونەی کۆمەڵکوژی بریتییە لە: کوشتنی بەملیۆنان لە جوولەکان لەلایەن ئەڵمانییای نازی لە شەڕی جیهانی دووهەم و کۆمەڵکوژی گەلی کورد لە عەمەلیاتی ئەنفالەکان لە کوردستانی باشوور کە 182 هەزار کەس بێسەروشوێن کران (بڕوانە ئەنفال). هەروەها کوشتنی شەشسەد هەزار ئەرمەنی لە لایەن تورکان لە ساڵی 1915.
کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان
بریتییە لە کوشتنی بە کۆمەڵی کەمینەی مەسیحی ئەرمەنستان کە لە نێوان ساڵەکانی 1915 تا 1923 لە لایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم، ئیمپراتۆری عوسمانی بە ئەنجام گەیشت. لە لایەن ئەرتەشی تورکەوە، چەند ئاکارێکی نامرۆڤانەی دیکە دەرحەق بە ئەرمەنییەکان ڕوویداوە کە بۆتە هۆی کۆچی زۆرەملێی نزیکەی دوو ملیۆن ژن و پیاو و منداڵی ئەرمەنی بۆ سووریا و کوشتنی نزیکەی 600 هەزار کەس لەم ڕێگەدا. لەم ساڵانەی دواییدا هەر لایەن و گرووپێک ئەم کۆمەڵکوژییەی خستبێتە ژێر پرسیارەوە، لە لایەن دەوڵەتی تورکیاوە تووشی زەخت و گوشار بووە.
کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان
قتل عام های ارامنه
کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان
Armenian Masscres
کۆمەڵکوژی سیاسی
بریتییە لە کوشتاری پلانمەندی بەکۆمەڵ بۆ لەناوبردنی ئەندامانی گرووپێکی سیاسی لە لایەن دەوڵەتێک یا دەستوپێوەنەکەی. ئەگەرچی شیکردنەوەی جینۆساید لەگەڵ کۆمەڵکوژی سیاسی لێک جیاوازن بەڵام مەبەست لە ئەنجامی ئەم دوو کردەوە، کەم تا زۆر، لەناوبردنی جەستەیی گرووپێکی ڕەگەزی و سیاسییە. ڕەنگە لە کاتی شەڕدا کوشتنی جەنگاوەران و هێزی سەربازی شتێکی ئاسایی بێت بەڵام کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی مەدەنی ئاسایی نییە. ئەگەر خەڵکی مەدەنی بە ئەنقەست و بە شێوەیەکی پلان داڕێژراو لەناو بچن، تەنانەت ئەگەر لە لایەن گرووپێکی دژ بە دەوڵەتیش پشتگیرییان لێ بکرێت، وەها ڕووداوێک بە کۆمەڵکوژی سیاسی یان جینۆساید ناوبردە دەکرێت.
جیاوازی نێوان جینۆساید و کۆمەڵکوژی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تایبەتمەندیانەی کە ئەندامانی گرووپی ناوبراو بۆ دەوڵەت ئاشکرای دەکەن. ئەوانەی بە جینۆساید دەبنە قوربانی بە هۆی تایبەتمەندیی کۆمەڵایەتی بۆ نموونە ڕەگەز، ئایینزا و نەتەوە، پۆلێن دەکرێن. بەڵام لە کۆمەڵکوژی سیاسیدا هۆکاری سەرەکی بۆ لەناوچوون، دەگەڕێتەوە بۆ هایراکی کۆمەڵایەتی یان دژایەتی سیاسی و نەیاری کردن لەگەڵ دەوڵەت یا گرووپە باڵادەستەکان.
کۆمەڵکۆمەڵ
کۆکۆ٬ کۆماکۆما
کۆمەڵگا
اَنجمن
کۆمەڵگا
خووزگە [کۆڕ، یانە]
کۆمەڵگا
مَحجمَع، مَحفَل
کۆمەڵگە
جڤاتگە
کۆمەڵگەی جڤاکی
کۆمەڵگەی جڤاکی لە بەرانبەر کۆمەڵگەی مەدەنی بۆ باسکردن لە جۆرە پێوەندییەک لە نێوان دەوڵەت و کۆمەڵگە هاتۆتە ئاراوە. بە گشتی هەندێ لە نووسەران هەموو کۆمەڵگەکان بێ ڕەچاوکردنی ڕژێمە سیاسیەکان، بە کۆمەڵگەی جڤاکی لە قەڵەم دەدەن چونکە لەم جۆرە کۆمەڵگەیەدا وێکچوویی فیکر و بیروڕا بەرچاوترە لە تەوفیر و جیاوازییەکانی نێوانیان. لێکچوواندن و هاوشێوەکردن، تایبەتمەندی سەرەکی کۆمەڵگەی جڤاکییە. بە کورتی کۆمەڵگەی جڤاکی لە ڕەوتی هەنگاونان لە کۆمەڵگەیەکی سوننەتیەوە بەرەو کۆمەڵگەیەکی مۆدێرنە سەرهەڵدەدات. لە کۆمەڵگەی جڤاکیدا بە گشتی جیاوازی پیشەیی و سینفی و سوننەتییەکان کاڵ دەبنەوە.
هەنگاونان لە «ڕەشەگەل» ـەوە بەرەو«کۆمەڵگە» سەرهەڵدانی کۆمەڵگەیەکی جڤاکی مسۆگەر دەکات. کەلتوورە ناوچەیی و لۆکاڵییەکان لە کاتی پەیدابوونی کۆمەڵگەی جڤاکی، مەحف دەبنەوە. لە وەها کۆمەڵگەیەکدا هۆشیاریی چینایەتی لە هەناوی هۆشیاریی جڤاکیدا دەتوێتەوە و یەکگرتووییەک لە نێوان ئایدیۆلۆژی چینوتوێژەکان دێتە کایەوە. لە ناخی کۆمەڵگەی جڤاکیدا زەمینە بۆ دامەزرانی ڕێکخراوە و بزاڤی جڤاتی خۆش دەبێت و لە ئاکامی ئەم بەهەرەوەزکردنەدا چینەکانی خوارەوەی کۆمەڵگە دەکەونە ناو جەغزی دەزگە سیاسییەکانەوە. هاوبەشێتی سیاسی لەم کۆمەڵگەیانەدا بەپێی حەز و بەرژەوەندی پیشەیی نییە بەڵکوو بەپێی هەرەوەزکردن و هاندانە. لەم ڕووەوەیە کە یەکگرتوویی ڕیزەکانی جڤات لاواز دەبێ و زەمینەی بە ئایدیۆلۆژیک کردنی کۆمەڵگەش فەراهەم دەبێت.
لە پێناسەیەکی دیکەدا سیاسەتی جڤاکی یان کۆمەڵگەی جڤاکی کاتێک دێتە ئاراوە کە خەڵقێکی زۆر، بەدەر لە ڕێسا و شێوازە سیاسییەکان، بە مەبەستی کارتێکردن لەسەر کۆمەڵگە دەستدەدەنە کردەوەیەکی سیاسی. جگە لەمەش لە کۆمەڵگەی دیموکراتیدا سیاسەتی جڤاتی دژی دیموکراسییەتە چونکە لە سیستەمی قانوونی لادەدات. نموونەی ئەم جۆرە سیاسەتە جڤاکییانە مەککارتیزمە. بەپێی شرۆڤەیەکی کۆمەڵگەی جڤاکی، مەترسییەکی سەرەکی کە لە سیستەمی سیاسی و ئازادییە مەدەنییەکان هەڕەشە دەکات ، باڵادەستی و دەسەڵاتی جڤاتە بە سەر نوخبەکاندا.
کۆمەڵگەی جڤاکی
جامعەی تودەای