جڤانی٬ هەڤانوو٬ چۆنێتێکی جووانە لە ناو کۆمەڵێک لە ئادەمیدا ٬ کە بە یەکتریانەوە ببەستێنەوە. –کردن:جفاندن٬ خڕکردنەوە٬ ڕەبساندن

گردبوونەوەی چەند شتێک

گرد کردنەوەی چەند چتێک

کۆمەڵ

توده

کۆمەڵ

کۆمەڵ

جامعەشناسی سیاسی

Political sociology

بێگومان ڕەگوڕیشەی تەواوی لقەکانی زانستی سیاسی نوێ لەوانەش کۆمەڵناسی سیاسی، پێوەندی هەیە بە فەلسەفەی سیاسی کۆنەوە. کەواتە ئەگەر کۆمەڵناسی سیاسی وەک تەقەلایەکی فیکری بۆ شرۆڤە و کۆڵینەوەی دیاردە و ڕەفتارە سیاسیەکان پێناسە بکەین کە بە هۆی هۆکارگەلێکی ئابووری و کۆمەڵایەتی و کەلتووری ڕوویانداوە، ئینجا بۆمان دەردەکەوێ کە ئەم جۆرە تێکۆشانە لە ئەندێشەی فەلسەفی پێشونانێکی وەک پلاتۆ و ئەرەستوو، نموونەی زۆربووە.
بەم حاڵە و بەم پێشینەوە، ڕیشەی کۆمەڵناسی سیاسی، وەک لقێکی زانستی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ گۆڕانکارییە فیکرییەکانی سەدەی نۆزدە. بە گشتی کۆمەڵناسی سیاسی خۆی بە لێکدانەوەی بارودۆخی کۆمەڵایەتی سیاسەت سەرقاڵ کردووە. گەوهەری کۆمەڵناسی سیاسی بریتیە لە لێکدانەوەی کاریگەریی کۆمەڵگە، چ لە بەستێنی پێوەندییەکانی بەرهەمهێنان و ئابوور و چ لە بواری ڕیزبەندی کۆمەڵایەتی و کەلتووری بە سەر ستراکتوور و ڕەفتاری سیاسیدا. بە واتایەکی سادەتر کۆمەڵناسی سیاسی، ژیانی سیاسی بەپێی بگۆڕە کۆمەڵایەتییەکان لێک دەداتەوە.
ئەو بابەتانەی کە کۆمەڵناسی سیاسی لە سەریان دەکۆڵێتەوە بریتین لە: ئاریشەکانی نوخبە، شەرعییەت و لێهاتوویی، عەدالەتی دابەشکاری، مەرجەکانی دیموکراسی، لێکدانەوەی شۆڕشەکان، هاوبەشێتی سیاسی، دەوری ڕۆشنبیر، سیستەمی حیزبی و حیزبایەتی و بەراوردکاری حکوومەتەکان.

کۆکردنەوەی چەند شتێک

جڤاندن٬ خڕکردنەوە٬ ڕەپساندن٬ کۆکردنەوەی چەند چتێک.

نسل کشی/نژادکشی

Genocide

بریتییە لە کوشتن و لەناوبردنی گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی، ئەتنیکی و ئایینی بەپێی نەخشە و پلانێکی لەوەپێش دارێژراو. بەپێی «بڕیارنامەی نێونەتەوەیی بەرگری کردن لە ژینۆساید» کە لە 9ی دێسەمبەری 1948 مۆر کراوە، کۆمەڵکوژی، بەم کردەوانەی خوارەوە دەگوترێ:
1) لەناوبردنی یەکجارەکی یان بەشێک لە گرووپێکی نەتەوەیی، ڕەگەزی یا ئایینی.
2) کوشتنی ئەندامانی گرووپێک.
3) ئازاردانی جەستەیی یا دەروونی ئەندامانی گرووپێک.
4) خستنە تەنگژە و ئاستەنگی گرووپێک بە ئەنقەست.
5) بەرگرتن لە سکوزا و زیادبوونی حەشیمەتی گرووپێک.
6) ڕاگواستنی زۆرەملی منداڵانی گرووپێک بۆ ناو گرووپێکی دیکە.
لە یاسا نێودەوڵەتییەکان و مافەکانی کەمینەکاندا کۆمەڵکوژی چەند شێوازی لێ دەکەوێتەوە کە بریتین لە: کۆمەڵکوژی جەستەیی یا ماددی، کۆمەڵکوژی سیاسی کۆمەڵکوژی بایەلۆژیکی و کۆمەڵکوژی کەلتووری. ئەو کردەوانەی لە سەرەوە ئاماژەی پێدرا دەکرێ وەک کۆمەڵکوژی جەستەیی و سیاسی و بایەلۆژیکی ناوبردە بکرێن بەڵام بەپێی پێناسەی نەتەوەیەکگرتووەکان کۆمەڵکوژی کەلتووری بەم جۆرە شرۆڤە کراوە:
کۆمەڵکوژی کەلتووری بریتییە لە هەر جۆرە کردارێکی بە ئەنقەست کە بە مەبەستی لەناوبردنی زمان و ئایین یا کەلتووری نەتەوەیەک، گرووپێکی ڕەگەزی یا ئایینی بە دژی ئەندامانی ئەو گرووپە بە ئەنجام بگات بۆ وێنە:
1) ڕێگەنەدان بۆ بەکارهێنانی زمانی گرووپێک لە ئاخاوتنی ڕۆژانە یا قوتابخانە و بەرگری کردن لە بڵاوبوونەوەی کتێب و نووسراوە بەو زمانە.
2) سڕینەوە و لەناوبردنی کتێبخانە، خوێندنگە، مۆزەخانە و دەزگە و ڕێکخراوەی مێژوویی و کەلەپووری ئەو گرووپە.
کۆمەڵی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان بەپێی هەمان بڕیار، «کۆمەڵکوژی بە تاوانێکی نێودەوڵەتی» ناوبردە کردووە. چەند نموونەی کۆمەڵکوژی بریتییە لە: کوشتنی بەملیۆنان لە جوولەکان لەلایەن ئەڵمانییای نازی لە شەڕی جیهانی دووهەم و کۆمەڵکوژی گەلی کورد لە عەمەلیاتی ئەنفالەکان لە کوردستانی باشوور کە 182 هەزار کەس بێسەروشوێن کران (بڕوانە ئەنفال). هەروەها کوشتنی شەشسەد هەزار ئەرمەنی لە لایەن تورکان لە ساڵی 1915.

بریتییە لە کوشتنی بە کۆمەڵی کەمینەی مەسیحی ئەرمەنستان کە لە نێوان ساڵەکانی 1915 تا 1923 لە لایەن سوڵتان عەبدولحەمیدی دووهەم، ئیمپراتۆری عوسمانی بە ئەنجام گەیشت. لە لایەن ئەرتەشی تورکەوە، چەند ئاکارێکی نامرۆڤانەی دیکە دەرحەق بە ئەرمەنییەکان ڕوویداوە کە بۆتە هۆی کۆچی زۆرەملێی نزیکەی دوو ملیۆن ژن و پیاو و منداڵی ئەرمەنی بۆ سووریا و کوشتنی نزیکەی 600 هەزار کەس لەم ڕێگەدا. لەم ساڵانەی دواییدا هەر لایەن و گرووپێک ئەم کۆمەڵکوژییەی خستبێتە ژێر پرسیارەوە، لە لایەن دەوڵەتی تورکیاوە تووشی زەخت و گوشار بووە.

قتل عام های ارامنه

Armenian Masscres

بریتییە لە کوشتاری پلانمەندی بەکۆمەڵ بۆ لەناوبردنی ئەندامانی گرووپێکی سیاسی لە لایەن دەوڵەتێک یا دەستوپێوەنەکەی. ئەگەرچی شیکردنەوەی جینۆساید لەگەڵ کۆمەڵکوژی سیاسی لێک جیاوازن بەڵام مەبەست لە ئەنجامی ئەم دوو کردەوە، کەم تا زۆر، لەناوبردنی جەستەیی گرووپێکی ڕەگەزی و سیاسییە. ڕەنگە لە کاتی شەڕدا کوشتنی جەنگاوەران و هێزی سەربازی شتێکی ئاسایی بێت بەڵام کوشتنی بەکۆمەڵی خەڵکی مەدەنی ئاسایی نییە. ئەگەر خەڵکی مەدەنی بە ئەنقەست و بە شێوەیەکی پلان داڕێژراو لەناو بچن، تەنانەت ئەگەر لە لایەن گرووپێکی دژ بە دەوڵەتیش پشتگیرییان لێ بکرێت، وەها ڕووداوێک بە کۆمەڵکوژی سیاسی یان جینۆساید ناوبردە دەکرێت.
جیاوازی نێوان جینۆساید و کۆمەڵکوژی سیاسی دەگەڕێتەوە بۆ ئەو تایبەتمەندیانەی کە ئەندامانی گرووپی ناوبراو بۆ دەوڵەت ئاشکرای دەکەن. ئەوانەی بە جینۆساید دەبنە قوربانی بە هۆی تایبەتمەندیی کۆمەڵایەتی بۆ نموونە ڕەگەز، ئایینزا و نەتەوە، پۆلێن دەکرێن. بەڵام لە کۆمەڵکوژی سیاسیدا هۆکاری سەرەکی بۆ لەناوچوون، دەگەڕێتەوە بۆ هایراکی کۆمەڵایەتی یان دژایەتی سیاسی و نەیاری کردن لەگەڵ دەوڵەت یا گرووپە باڵادەستەکان.

کشتار سیاسی