(نازیسم - nazîsm)

نازیزم، رێبازی حیزبی نازی.

نازیسم

Nazism

زاراوەی نازیسم، لە وشەی نازی Nazi وەرگیراوە کە ئەویش کورتکراوەی دەستەواژەی «حیزبی ناسیۆنال سۆشیالیستی کرێکارانی ئەڵمانیا Nationalsozialistische Deutsche Arbiter Partei»یە. ئەم حیزبە پاش جەنگی جیهانی یەکەم لە ساڵی 1919 لە شاری مۆنیخ بنیاد نرا و لە میانەی ساڵەکانی 1933 تا 1945 بەسەر ئەڵمانیادا حکوومەتی کرد. زاراوەی نازیسم زۆرجار بۆ تیۆری و شێوازی حکوومەتی ئەڵمانیا لە سەردەمی ئادۆڵف هیتلەر (1889ــ 1945) بەکار دەبرێ و هەندێ جاریش لەگەڵ فاشیزم و تیۆرییە هاوشێوەکان لە وەڵاتانی دیکەی جیهاندا بە یەک مانا لێکدراوەتەوە. فەلسەفەی سیاسی نازیسم، ئاوێتەیەکە لە فاشیزمی ئیتالیا، بیروبڕوای ناسیۆنالیستی کۆنی ئەڵمانیا و تیۆری ڕەگەزپەرستانەی باڵادەستیی ڕەگەزی ژرمەن و مەزنایەتی سوپای پڕۆس. ئەم بزاوتە، لەدووی دامەزراندنی ئەڵمانیایەکی بەهێزی خاوەن سوپایەکی مەزن بووە کە دەیهەویست پەرەبدات بە سنوورەکانی خۆی و یەکیەتییەک لە نێوان هەموو وەڵاتانی ئەڵمانی زمان ساز بکات. شێوازی ئەم حکوومەتە، دیکتاتۆری و تۆتالیتاریزم بووە و لە پرۆپاگەندە و زەبروزەنگ کەڵکی زۆری وەرگرتووە. نازییەکان باوەڕیان بە باڵادەستیی ڕەگەزی جێرمەن هەبوو لە سەرانسەری جیهاندا و لەو بڕوایەدا بوون کە ڕۆژێک دادێت ئەڵمانیا بەسەر هەموو جیهاندا فەرمانڕەوایەتی بکات.
حیزبی نازی لە کاتی دامەزرانیدا بەرنامەکەی خۆی کە لە 25 مادە پێکهاتبوو ڕاگەیاند کە هەندێ لەو خاڵانە بریتین لە:
1ـــ ئێمە خوازیاری یەکگرتنی هەموو گەلی ئەڵمانیاین بە مەبەستی دامەزراندنی ئەڵمانیایەکی گەورە لە سەر بنەمای مافی خودموختاری گەلان.
2ـــ هیچکەس، جگە لە نەتەوەی ئەڵمانیا، واتە ئەوانەی کە خوێنی ئەڵمانی لە دەمارەکانیان دەخرۆشێ، هاووەڵاتی ئەم وەڵاتە لە ئەژمار نایەت، کەواتە یەک جوولەکەش بۆی نییە خۆی بە ئەڵمانی بزانێت.
3ـــ لەمەدووا پەنابردنی خەڵکی وەڵاتانی دیکە، جگە لە ئەڵمانییەکان بۆ ئەم وەڵاتە قەدەغەیە و دەبێ بەری پێ بگیرێت. داواش دەکەین هەرچی خەڵکی بیانی کە لە 2/7/1914 بەملاوە هاتوونەتە ناو خاکی ئەم وەڵاتە، دەسبەجێ دەرکرێن.
4ـــ ئێمە خوازیاری پاوەجێکردنی سیستەمێکی یاسایی ئەڵمانی و پووچەڵ کردنەوەی یاساکانی هاوپێوەند بە ڕۆما و ئایینی کاسۆلیکین.
5ـــ حیزب لە مەسیحییەتی ڕاستەقینە لایەنگری دەکات. حیزب و نەتەوەی ئەڵمان لەگەڵ جەوهەری ماتریالیستی جوولەکەکاندا بەشەڕ دێت.
حیزبی نازی بەپێی هەندێک لەو خاڵانە، گەلێک بەڵێنی دڵخۆشکەری بە خەڵک دا و گوتی هەموو بوارە گرنگ و نەتەوەییەکان بەهێز دەکرێن و بواری کۆمەڵایەتیش لەبەرچاو دەگیرێت بەڵام پاش ئەوەی کە گەیشتە دەسەڵات هیچ یەک لەو بەڵێنانەی نەبردەسەر و خەریکی پەرەپێدانی سەرمایەداری و میلیتاریزم بوو. بەهۆی جەنگەوە هیچ ئاوڕێکی لە بواری ئابووری و گرفتە نەتەوەییەکان نەدایەوە و پتر لە جاران گرنگی بە باڵادەستی ڕەگەزی جێرمەن دەدا.
هیتلەر کە ڕێبەرایەتی حیزبەکەی بە دەستەوە بوو، لە ساڵی 1923 پاش کۆدەتایەکی بێئاکام دەکەوێتە بەندیخانە. لە زیندان کتێبی «خەباتەکەم» دەنووسێ کە دواتر ئەم کتێبە دەبێتە کتێبێکی پیرۆز و مەرامنامەی نازییەکان. حیزبی نازی تاکوو هەڵبژاردنەکانی 1930 بایەخێکی ئەوتۆی نەبوو بەڵام پاش سەرهەڵدانی قەیرانە ئابوورییەکەی ئەم وەڵاتە، خێرا گەشەی کرد و بوو بە گەورەترین و گەشبین دیکەین هێزی سیاسی ئەڵمانیا. دوابەدوای ئەوە کە هیدنبۆرگ، سەرکۆماری ئەڵمانیا لە 1933 هیتلەری وەک ڕاوێژکاری ئەم وەڵاتە هەڵبژارد، لە ماوەی چەند مانگێکدا هیتلەر کۆماریی وایمار و حیزبەکانی دیکەی هەڵوەشاندەوە و حیزبی نازی لە گۆڕەپانی سیاسەتی ئەڵمانیا بوو بە یەکەتاز. لەم سەروبەندەدا ڕەخنەگرتن قەدەغە کرا و نەیارانیش دوورخرانەوە بۆ ئۆردووگای کاری زۆرەملی. هەر ئەم سیاسەتە داگیرکارانەی نازییەکان بوو کە بووە هۆی هەڵگیرسانی شەڕی جیهانی دووهەم و ئەو هەموو ماڵ وێرانی و کوشت و کوشتارەی لێکەوتەوە. سەرەنجام حکومەتی نازی لە ساڵی 1945 تووشی شکست هات و خاکی ئەڵمانیا کەوتە دەست هاوپەیمانان و زۆرینەی دەسەڵاتدارانی نازی لە دادگەی نۆرنبێرگ بەدژی مرۆڤایەتی بە تاوانبار دەرچوون و بە سزای خۆیان گەیشتن.