Social Imperialism

یەکەم جار، لێنین، ئەم زاراوەی لە ساڵی 1916 بۆ بەرپەرچدانەوەی کائۆتسکی و ڕێبەرانی دیکەی سۆسیال دیموکراسی ئەڵمانیا بەکار هێناوە و مەبەستی ئەوە بووە کە بە زمان لایەنگری سۆشیالیزمە و بە کردەوەش، سیاسەتی ئیمپریالیستی پیادە دەکات.
دوابەدوای دەرکەوتنی ناکۆکی و کێشەی ئایدیۆلۆجیکی لە نێوان چین و سۆڤیەت، چینییەکان ئەم زاراوەیان وەک ناتۆرە، بە سۆڤیەتیەکانەوە لکاند. ئەوان پێیان وابوو کە سۆڤیەتیش زلهێزێکی ئیمپریالیستیە کە دەخوازێت لە ژێر ناوی سۆشیالیزم، وێڕای دەسەڵاتدارییەتی بە سەر وەڵاتانی دیکە، دەسەڵاتی سیاسی خۆی بەسەریان داسەپێنێ و لە سەرچاوە سرووشتی و مرۆڤییەکانی ئەم وەڵاتانە کەڵک وەربگرێت. بە واتایەکی دیکە، چینییەکان لەو باوەڕەدا بوون کە سۆڤیەتیش وەڵاتێکی ئیمپریالیستیە بەس تەنیا جیاوازییەکەی دەگەڕێتەوە بۆ سیستەمی ئابوورییەکەی کە لەبری ئەوەی سەرمایەداری تایبەتی بێت، سەرمایەداری دەوڵەتییە. لایەنگرانی سۆسیال ئیمپریالیزم، ئیمپریالیزمی تازەپێگەیشتووی سۆڤیەتیان، لە ئیمپریالیزمی ئەمریکا و ڕۆژاوا بە مەترسیدارتر دەزانی.

سوسیالیسم

Socialism

سۆشیالیزم لە ڕیشەی لاتینی sociare بە واتای یەکگرتن و پەیوەست بوون پێکەوە، وەرگیراوە. سۆشیالیزم مانای زۆری هەیە بەڵام واتای گشتی زاراوەکە بریتیە لە: «تیۆری یان سیاسەتێک کە ئامانجەکەی خاوەندارەتی کردن یا چاودێری کۆمەڵگەیە بە سەر ئامرازەکانی بەرهەمهێنان (سەرمایە، خاک، دارایی، تەکنۆلۆجی) و وەگەڕخستنی ئەم شتانە بە قازانجی هەموان». بەم حاڵەش مانایەکی یەکلاکراو بۆ ئەم زاراوە لە ئارادا نییە چونکە چەمکی «خاوەنداریەتی و چاودێری گشتی» وەک هەویرێکن کە ئاو زۆر ئەکێشن. گرنگترین ڕەگەزی هاوبەشی تیۆرییە سۆشیالیستیەکان جەخت کردنە لە سەر باڵادەستیی کۆمەڵگە و قازانجی گشتی بە سەر تاک و قازانجی تاکدا. لە ڕوانگەی مێژووییەوە، سۆشیالیزم هەڵبڕینی دەنگە بە دژی تاک باوەڕی و لیبرالیزمی ئابووری هاوچەرخ.
ئەگەرچی وشەی سۆشیالیزم وشەیەکی نوێیە و بەرهەمی ڕووداوەکانی سەدەی هەژدەیە بەڵام هەندێک پێیانوایە کە پێشینەی ئەم چەمکە دەگەڕێتەوە بۆ سەروبەندی ئەشکەوتنشینی مرۆڤ کە ئەودەم مرۆڤ ناچار بوو بە شێوەی کۆمەڵەکی بژی. بەم جۆرە سۆشیالیزمە دەگوترێ «سۆشیالیزمی سرووشتی».
بەکارهێنانی وشەی سۆشیالیزم دەگەڕێتەوە بۆ جیاوازییەک کە لە نێوان شۆڕشی سیاسی و شۆڕشی کۆمەڵایەتی بەرچاو دەکەوێت کە مێژووی ئەم جیاوازییەش لە سەرەتاکانی 1800 بەملاوە دەست پێدەکات. زاراوەی سۆشیالیزم یەکەم جار لە فێوریەی 1832 لە ڕۆژنامەی سەن سیمۆن بڵاو کراوەتەوە. هەندێ لە نووسەران لە سەر ئەم باوەڕەن کە شکستهێنانی شۆڕشی مەزنی فرەنسی و ڕۆچوون بە هەناوی دیکتاتۆری ناپیلیۆندا دەرەنجامی ئەم ڕاستیە بوو کە شۆڕشەکە تەنیا شۆڕشێکی سیاسی بووە و لە ڕووکاری دامودەزگەی دەوڵەتییدا قەتیس ماوە و شۆڕشی کۆمەڵایەتی (بە مانا سۆشیالیستیەکەی) لە ئەندێشە و شێوە ژیانی جەماوەر لە ئارادا نەبووە. ئەم شرۆڤە دەگەڕێتەوە بۆ مارکس کە پێی وابوو شۆڕشی فرەنسی کردەیەکی سیاسی بۆرژوازانە بووە.
خاڵێکی گرنگ کە دەبێ ڕوون بکرێتەوە ئەمەیە کە شتێکی تۆکمە و یەکدەست بە ناوی سۆشیالیزم لە ئارادا نییە، بەڵکوو دەبێ باس لە سۆسیالیزمی جۆراوجۆر بکرێت کە زۆربەیان لەگەڵ ئایدیۆلۆجیاکانی دیکە تێهەڵکێش بوون. لەم بابەتەوە دوکترینێکی سەربەخۆ لە ئارادا نییە و دەبێ بە شێنەیی لەگەڵیدا هەڵسوکەوت بکرێت چونکە هەڵوێستی زاڵی مارکسیزم لە مێژووی بزاوتی سوسیالیستیدا بۆتە هۆی ئەوە کە زۆرجار سۆشیالیزم بە چاوی مارکسیزم سەیر بکرێت. مارکسیزم، سۆشیالیزمی حەقیقی نییە بەڵکوو یەکێکە لە ڕەگەزەکانی سۆشیالیزم.
زۆربەی لێکۆڵەرانی سۆشیالیزم، یەکسانی، بە بایەخی سەرەکی سۆشیالیزم ناوبردە دەکەن و گوتراوە کە هەر سۆشیالیستیک دەبێ زیاد لە هەموو شتێک یەکسانخواز بێت کەچی بە پێچەوانەوە هیچ باسێک لە ئازادی نەکراوە. لەم ڕووەوە داکۆکیکردنی لەڕادەبەدەر لە یەکسانی، بە واتای ڕەتکردنەوەی ئیمکانی ئازادی لێک دراوەتەوە. بۆیە دەڵێن سۆسیالیستەکان ناتوانن لایەنگری لە ئازادی بکەن.
هەندێ جار گومان دەکرێت کە هەموو سۆسیالیستەکان دەوڵەتخواز بن و بە جۆرێکی جیاواز لە چەمکی دەوڵەت تێگەیشتبن کەچی ئەمانە هەڵەیە. وێناکردنی سۆشیالیزمی لایەنگری دەوڵەت، هاوواتای کۆمەڵخوازی دێتەوە. کۆمەڵخوازی تەنیا مێتودێک نییە بۆ هەڵکشانی سۆشیالیزم بەڵکوو خاوەنی ستراتیجی بەهێزە کە زۆربەی سۆسیالیستەکان ڕەتیان کردۆتەوە. لە لایەکی دیکەوە زۆربەی مارکسیزم لەگوێن ڕێبازێکی دەوڵەتخواز سەیر کراوە و وەک نموونەیەکی ئایدیالی دەوڵەتی سۆشیالیستی ناوەندخواز سەیر دەکرێت کەچی لە نووسراوەکانی مارکس و ئینگڵس، ڕوانگەیەکی پۆزەتیڤ دەربارەی دەوڵەت بەدی ناکرێت و ئەوەی کە دیارە شرۆڤەیەکی یەکجار نیگەتیڤە.
سەرهەڵدانی مارکسیزم لە میانەی سەدەی نۆزدە، وەرچەرخانێکی گەورە بوو لە ئەندێشەی سۆشیالیستیدا چونکە لەم قۆناغە بەدواوە، کەمتاکورتێک هەموو بزاوتە سۆشیالیستیەکان کەوتنە ژێر کاریگەری ئەم ئایدیۆلوجیاوە. مارکسیزم، خۆی بە «سۆشیالیزمی زانستی» پێناسە کرد چونکە بناغەی ڕێبازەکەی لە سەر شیکاریی کۆمەڵایەتی و مێژوویی و دۆزینەوەی «یاسا جەبرییەکانی» مێژوو دانابوو.
سەرهەڵدانی بولشویزم لە سۆڤیەت و سەرکەوتنی لە 1917 قۆناغێکی دیکەی مێژووی وەرچەرخانی سۆشیالیزمە چونکە لە دوای ئەم قۆناغە بوو (لە 1920) بزاڤی سۆشیالیستی بە دوو لقی سەرەکی کۆمۆنیزم و سۆشیالیزم دابەش کرا. تایبەتمەندی کۆمۆنیزم، جەخت کردن بوو لە سەر ماهییەتی شۆڕشگێڕانەی مارکسیزم و بەدیهاتنی سۆشیالیزم کەچی سۆسیالیستەکان هێدی هێدی لە خەسڵەتی شۆڕشگێڕانە و زانستیانەی مارکسیزمەوە بایانداوە بەرەو خەسڵەتی ئەخلاقی سۆشیالیزم و نەریتەکانی دیموکراسی ڕۆژاوایی. بەم جۆرە، بزاوتی سۆشیالیستی دوو باڵی شۆڕشگێڕانە و ڕیفۆرمخوازی لێ جیابۆوە و ڕیفۆرمخوازەکانیش، دواتر بە «سۆسیال دیموکرات» ناویان دەرکرد. هەنووکە، پێناسەی «سۆسیالیست» بە دەگمەن بۆ کۆمۆنیستەکان بەکار دەبرێت.
سۆشیالیزم لەگەڵ هەر چەشنە پێناسەیەکی بنبڕکراودا نەیارە، چونکە بەپێی بۆچوونی مارکس شێوازی سۆشیالیزم پێوەندی هەیە بە هەلوومەرجی مێژوویی و کۆمەڵایەتییەوە. کەواتە ڕەنگە سۆشیالیزم دەوڵەتی بێت یان لایەنگری ئازادی تاکەکەس، مارکسی بێت یان لیبرال، شۆڕشگێڕ بێت یا لایەنگری ئینتەرناسیۆنال. بەڵام لەسەر ئامانجەکانی سۆشیالیزم ڕێککەوتنێک هەیە ئەویش بریتیە لە کۆمەڵگەیەکی بەدەر لە چینایەتی لە سەر بناغەی خۆماڵیکردنی دارایی و ناوەندە سەرەکییەکانی بەرهەمهێنان. خەونی جیهانگیربوونی برایەتی، مرۆڤایەتی و ئازادی لە نێوان هەموو قوتابخانە فیکرییەکانی سۆشیالیزمدا هاوبەشە.
خاڵێکی جیاواز کە دەکرێ ئاماژەی پێ بدرێت ئەوەیە کە سۆسیال دیموکراسی، تێدەکۆشێ بە شێوازێکی دیموکراتیانە دەست بە سەر دەوڵەتدا بگرێت بەڵام سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە لە شوێن سڕینەوەی دەوڵەتی هەنووکە و دامەزرانی دەوڵەتێکی نوێیە لە ڕێی دیکتاتۆری پرۆلتاریا (مارکسیزم، لینینیزم، کۆمۆنیزم).
بێگومان تیۆری و ئاریشە گرنگەکان، بەپێی زەمەن و لە وەڵاتێکەوە بۆ وەڵاتێکی دیکە جیاوازییان هەیە. سۆشیالیزم لە ڕاستیدا بزاڤێکە بۆ بڕەوپێدانی خۆشبەختی و خۆشبژیوی هەموو کەسێک. ئەم بزاوتە بە شوێن «گەورەترین شادی و خۆشحاڵی بۆ زۆرترین ڕادەی خەڵک»ـە، نەک بۆ بوونەوەرێکی میتافیزیکی وەک دەوڵەت کە تەنیا بۆ بەدیهاتنی خواستی هەندێ کەس هاتبێتە کایەوە.
دوای هەندێ گۆڕان بە سەر بنەماکانی سۆشیالیزم، واتاکانی سۆشیالیزمیش گۆڕانی بە سەردا هاتووە و چەندەها لقی جۆراوجۆری لێ بۆتەوە. بە گوتەی گریفیس نووسەری بریتانیایی، نزیکەی 261 جۆری سۆشیالیزم هاتۆتە ئاراوە کە هەرکامیان پێناسەی خۆی هەیە بەڵام وەک ئاماژەی پێدرا ڕەگەزی هاوبەشی تیۆرییە سۆشیالیستیەکان داکۆکی کردنە لە سەر باڵادەستیی کۆمەڵگە و قازانجی گشتی بە سەر تاک و قازانجی تاکەکەسدا. نموونەکانی ئەم سۆشیالیزمانە بریتین لە: سۆشیالیزمی پەرەسەندووانە، سۆشیالیزمی زانستی، سۆشیالیزمی فابیان، سۆشیالیزمی پیشەیی، سۆشیالیزمی مارکسی، سۆشیالیزمی لیبرال، سۆشیالیزمی پەرلەمانی و...

سوسیالیسم خزنده

Creeping Socialism

دەستێوەردانی بەکاوەخۆی دەوڵەت لە کاروباری کەرتی تایبەتی ئابوور، بە سۆشیالیزمی خزۆک پێناسە کراوە. ئەم شتە لەو وەڵاتانە ڕوودەدات کە دەوڵەت وردەوردە دەزگە ئابووریەکان، خۆماڵی دەکات و دەست و باڵی کەرتی تایبەتی لە ئابووردا ببەستێتەوە و خۆی زیاتر بە کاروباری ئابووری سەرقاڵ بکات.

ئەم زاراوە کە لە ڕوانگەی مارکسیەکانەوە بەرتەکێک بوو لە بەرانبەر سیابەختی و بێعەدالەتیەکانی کۆتایی سەدەی هەژدە و سەرەتای سەدەی نۆزدە، هەڵگری بیرۆکە و تیۆریگەلێکن کە لە لایەن ناودارانێکی وەک سەن سیمۆن، فۆریە، بوشە، کابە و لۆیی بلان ئاڕاستە کرابوون. سۆشیالیزمی خەیاڵی، ناوێک بوو کە کارۆڵ مارکس، بۆ پێناسەکردنی هەموو ئەو بزاوت و ڕێبازە مژاوییانەی کە پێشتر لە ئارادا بوون بەکاری هێنابوو.

سوسیالیسم تخیلی

Utopian Socialism

سوسیالیسم علمی

Scientific Socialism

بە باوەڕی کاڕۆڵ مارکس (1818ـــ1883) سۆشیالیزم، لێکۆڵینەوەی زانستیانەی کۆمەڵگە و هەلومەرجی ئابووری و تەکنیکی بە پێویست دەزانێ تاکوو بەم بۆنەوە واقیعەکانی کۆمەڵگە و یاساکانی داسەپاو بەسەریا بناسرێن و بەسەر ئاریشەکانی سەرمایەدارییدا زاڵ بین. سۆشیالیزمی زانستی لە لایەن هەر دوو ڕێبازی مارکسیزم و کۆمۆنیزم پەسند کراوە بەڵام دەرەنجامی توێژینەوەکانی هەندێ لە سۆسیالیستەکان ئەم ڕاستییە دەردەخات کە سۆشیالیزم یا تەنانەت مارکسیزمیش، دیاردەیەکی زانستی نییە چونکە پێیان وایە کە هێشتا کۆمەڵناسی نەیتوانیوە بە پلە و پێگەی زانستی بگات و وەک زانست ناوبردە بکرێت. جگە لەمەش هەندێ لە ڕووداوەکان و واقیعەکانی هاوچەرخ، پێشبینییە ـــ بە ڕواڵەت زانستی ـــ ـیەکانی مارکسیان بەدرۆ کردۆتەوە. کەواتە بە واتایەک، باسکردن لە سۆشیالیزمی زانستی بانگەشەیەکی نازانستیانەیە.

ئەم جۆرە سۆشیالیزمە کەمتاکورتێک مارکسیزم پەسند دەکات بەڵام هەموو جۆرە مێژوویەکی ڕژێمی کۆمۆنیستی ڕەتدەکاتەوە و قاییل نابێت بە ڕێبەرایەتی کردنی جیهانی لە لایەن سۆڤیەت یان هەر وەڵاتێکی هاوشێوە کە لە سەرووی حیزبە کۆمۆنیستیەکانەوە بێت. دەکرێ بڵێین ئەو مارکسیانەش کە دژی لێنین و ستالین بوون، سەر بە سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕانە بوون. لە ترۆتسکی و تیتۆ و ڕۆزا لۆکزامبۆرگ و جیلاس ــە وە بگرە تا ئەو گرووپە جۆراوجۆرانەی کە لەم دواییانە لە کۆمۆنیزم جودا بوونەوە، هەموو بە سۆشیالیزمی شۆڕشگێڕ پێناسە دەکرێن.

سوسالیسم انقلابی

Revolutionary Socialism

بەپێی بۆچوونەکانی مارکس، سۆشیالیزمی مارکسی بریتییە لە سۆشیالیزمی زانستی یان کۆمۆنیزم کە بەو پێیە پڕۆژەی ڕزگاریبەخش و شۆڕشگێڕانە و ڕووخێنەری سەرمایەداری بە ئەنجام ئەگەیەنێت. ئەم جۆرە سۆشیالیزمە لە ڕەوتی بەدیهاتنی مێژوویی خۆیدا چەند لقێکی وەک سۆشیالیزمی ڕووسی و سۆشیالیزمی چینی لێکەوتەوە کە ئەوانیش بەپێی مەرام و ڕێبازی ڕێبەرەکانی بە چەند لقێکی دیکە دابەش بوون. تیۆری مارکسیستی سۆشیالیزم، لە سەدەی بیستەمدا زاڵترین ڕێبازی سۆشیالیستی بووە کە بە خەمڵاندنی ئەم تیۆرییە لە لایەن لێنین و مائۆ تسەتۆنگ لە ئەزموونی شۆڕشی چین، لە زۆربەی ناوچەکان و وەڵاتانی جیهان گرنگایەتی پێدراوە.
مارکس و لایەنگرانی، سۆسیالیستەکانی بەر لە خۆیان بە سۆشیالیستی خەیاڵی لە ناو سیستەمێکی سەرمایەداری ناوبردە دەکەن کە تێیدا ئابووری وەڵات لە سەر بناغەی خاوەندارێتی تایبەتی ئامرازەکانی بەرهەمهێنان بنیادنراوە بەڵام لە سۆشیالیزمی مارکسیدا خاوەندارێتی کارگە و ئامرازەکانی بەرهەمهێنان دەدرێ بە ڕەنجدەران و زەحمەتکێشان.

سوسیالیسم مارکسی

Marxian Socialism