(باک.): دیسا، ئەوجاریش، هەمیسان،دووبارە،لەنووێوە، هەمیسانەوە،ئیتر

(دیسانتری - disantiri)

دیزەنتری، زەحیری.

باز، ایضاً

دیسا

دیسان،هەمیسان

دسپوتیسم+خدایگانسالاری

Despotism

ئەم وشە لە ڕیشەی یۆنانی despoties) ) بە مانای سوڵتان و دەسەڵاتداری تاکڕەو وەرگیراوە. مەبەست لەم زاراوە، دەسەڵاتێکە کە هیچ سنوورێکی ڕێژەیی و یاسایی نییە و بە لاساری و بەربەرەڵا بەکار دەبرێت. پێشینەی ئەم وشە لە زاراوەی سیاسیدا دەگەڕێتەوە بۆ 2 هەزار ساڵ لەمەوبەر. هەڵبەت تا چەند سەدەیەک بەر لە ئێستە، دیسپۆتیزم لەگەڵ زاراوەی تیرانی (بروانە زۆرداریی) بەبێ ڕەچاوکردنی جیاوازییەکانیان، لەبری یەکتر بەکار دەبران. بەڵام ئەم چەمکە بە مانا نوێباوەکەی، پەیوەستە بە ئەندێشەی بیرمەندانێکی وەکوو دۆتۆکویل، هێگڵ، مارکس و ویتفۆگێل.
هێگڵ و مارکس، ئەم زاراوەیان بەشێوەیەکی هاوبەش بۆ پێناسەکردنی ئەو جۆرە کۆمەڵگەیانە بەکار هێناوە کە لە ڕەوتی مێژوویی خۆیان بەرەو شارستانییەت، تووشی کپبوون و بێدەنگی هاتوون. هێگڵ، پێی وایە کە مێژوو لە ڕۆژهەڵاتەوە بەرەو ڕۆژاوا ڕۆشتووە و لەم ڕەوتە مێژووییەشدا دێسپۆتیزم، یەکەمین قۆناخی ئەم جووڵە بووە کە ئامانجە سەرەکیەکەشی دامەزراندنی حکوومەتێکی پادشایی بووە لە ئەورووپادا. بە باوەڕی ئەو، لە کاتێکدا کە هەموو خەڵکی ڕۆژاوا لە ئازادی حەساونەتەوە، کەچی لە ڕۆژهەڵات، تەنها یەک کەس (پادشا یا دەسەڵاتدار) لە ئازادی بەهرەمەندە و لەم سۆنگەوە شارستانییەتی ڕۆژهەڵات لە یەکەمین قۆناخی مێژوویی خۆیدا ماوەتەوە.
کاڕۆڵ ویتفۆگێل کۆمەڵناسی ئەڵمانی، بە پێوانەی تیۆرییەکەی مارکس دەربارەی شێوازی بەرهەمهێنانی ئاسیایی، ڕامانەیەکی نوێ لەسەر دێسپۆتیزم دەردەکات کە هەموو شارستانییەتە خۆرهەڵاتیەکان (چین، هێند و ئێران) و تەنانەت شارستانییەتە سوورهوولەکانی ئەمریکا (ئینکا، مایا و ئازتەک) لەخۆ دەگرێ. بەڕای ئەو، تایبەتمەندییەکانی ئەم جۆرە کۆمەڵگەیانە بریتییە لە:
1) ڕژێمی سیاسی ئیستبدادی.
2) نەبوونی چینی ئاریستۆکراتی بەردەوام (بڕوانە ئاریستۆکراسی) .
3) چەقبەستنی لەڕادەبەدەری سیستەمی ئیداری وەڵات.
4) نزمبوونی پێگەی کۆمەڵایەتی بازرگانەکان لە کۆمەڵگەدا.
5) بەکارهێنانی ئاودێریی بەرهەڵدا لە کشتوکاڵدا.
دیفاکتۆ: بڕوانە ناسینەوەی دووفاکتۆ.

(دیفساغوس - difsaxus)

جوره رووەکیکه.

دموکراسی صنعتی

Industrial democracy

بەپێی ئەم بیرۆکە، ئەبێ کرێکاران لە بڕیارەکانی هاوپێوەند لەگەڵ کارخانە پیشەسازییەکاندا بەشدار بن. لەم بارەوە تیۆری جۆراوجۆر هاتۆتە ئاراوە کە سەرەنجامی ئەم تیۆرییانە خوازیاری ڕووخانی سەرمایەداری و چەسپاندنی دەسەڵاتی کرێکارانە. تیورییەکی نوێ لە بارەی دیموکراسی پیشەسازانەوە ئاڕاستە کراوە کە پێی وایە ئەم سیستەمە، سەرمایەداری و شانوشکۆی بەڕێوەبەرانی قبووڵ کردووە و ئەم ڕاستییەی درکاندووە کە کرێکاران ناتوانن لە بەڕێوەبردنی کارخانە پیشەسازییەکان سەرکەوتوو بن.

(دیفسار - div sar)

دیو ئاسا، بەدخوو، ناشیرین.

(دیف سالار - div salar)

دلاوەر، دلیر، توندخوو وەکو دیو.

(دیگەرسار - diger sar)

جوریکی دی، بەرەواژ، ئاوەژوو، شلەژاو.

دتانت+تنش زدایی

De`tente

وشەکە بە زمانی فەرەنسی بە واتای شلکردنەوە و ئارامی و حەسانەوەیە. لە زاراوەی سیاسیشدا بە مانای کەمبوونەوەی ئاڵۆزی و ناحەزی و دوژمنایەتی نێوان وەڵاتان و ئاسایشی نێوان وەڵاتانە. قۆناخی هێورسازی، ڕەنگە بەپێی بڕیارنامەیەکی ڕەسمی یا خود لە ئاکامی گۆڕانی ستراتیجی نەتەوەیی لە ماوەی چەندین ساڵدا ڕووبدات. بۆ نموونە پەیمانی لۆکارنۆ (1925) لە ئەورووپا کەم تا زۆر، بە دوا خۆیدا سەقامگیریی هێنا. لە دەیەی 1960 قۆناخێکی هێورسازی لەنێوان وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا و یەکیەتی سۆڤیەت هاتەکایەوە کە لەسەر بنەمای پێکەوە ژیانی ئاشتیخوازانە و ئەم ڕاستییە دامەزرابوو کە شەڕێکی هەمەلایەن، سەرەنجام بە تیاچوونی هەر دوولا تەواو دەبێت.
دیتێرمینیزم: بڕوانە ئیرادەگەرێتی.

(باک.):بەدخووازی٬ چاوپێ هەڵنەهاتن

دەردەسەر. –ی : دەردەسەری ٬ ئازار