ڕاناوی کۆی نادیارە بۆ مێ

پەچەتە

خاولی

دەسەسڕی سەر ڕان

ئەم زاراوە لە لایەن «جان ئوستوارت میل»، لە وتاڕێکدا بە ناوی دەربارەی ئازادی هاتۆتە ئاراوە، بەڵام ڕەنگدانەوەیەک بوو لەمەڕ نیگەرانییەکی گشتگیری هەندێک لە بیرمەندانی سیاسی و ئازادیخوازی سەدەی نۆزدە. ئەم نیگەرانییە، بە تایبەت لە بەرهەمەکانی دۆتۆکویل (1859-1805) زیاتر بەرچاو دەکەوێت. باسەکە ئەمەیە کە بەهاکانی ئازادیخوازی بە تایبەت بەهاکانی ئازادی بیروڕا و هەڵبژاردنی شێوازێکی تایبەتی ژیان، ئەگەرچی نامۆش بن، بەو مەرجە زیان بە کەس نەگەێینێت لەو دیموکراسییانەی پابەندە بە ئازادی زۆرینەدا ئەکەوێتە مەترسییەوە. بەڕای «میل»، زۆرینەیەک کە بریتی بێت لە چینی کرێکاری نەخوێندەوار، چونکە لە بەرانبەر مەرام و ڕەفتاری جیاوازی کەسانی دیکە تووشی کەمتاقەتی دەبێت ڕەنگە، بە شێوەیەکی ناڕەسمی دەست بداتە ئازاردانی هەرکەسێک کە لە خۆی نەچێت.
«دۆتۆکویل»، بڕوای بە دیموکراسی سنووردار بوو بەڵام بەو ڕادە بۆ بەربەستکردنی مافی دەوڵەت لە چاودێریکردنی ئازادی تاک، ڕازی نەبوو. ئەو دەڵێ: بۆ ئەوەیکە بەگشتی مرۆڤێکی ئاسایی و مامناوەندی دروست ببێت، لەڕێگەی عەداڵەتخوازی و دیموکراسی زۆرینە، گوشاری زۆر دێتە سەر کۆمەڵگە. جگە لەوەش، ڕەشەگەلی نەخوێندەوار و بێ پەروەردە ئامادەی چەوساندنەوەن و خەڵکانی چەواشەکار و گەندەڵ، دەستیان دەکەن بە زاخاودا و چەواشەیان دەکەن. «دۆتۆکویل» لەم بابەتەوە تەنیا نەبوو، چونکە ڕۆژنامەنووسانی لایەنگری حکوومەتی فیدڕاڵ و پلان دانەرانی دەستووری بنچینەیی ئەمریکا گوتبوویان کە دەبێ ئاستی هەڵبژاردنەکان جیاواز بێت تاکوو سەرۆککۆمار و سێنات نەکەوێتە ژێر کاریگەریی ڕەشەگەلەوە.
«کۆرێن هازر»، لە کتێبی سیستەمی سیاسی کۆمەڵگەی «ڕەشۆکی»دا دەڵێ: دیکتاتۆرییەتێکی وەیشووم وەکوو نازیسم* ئیتر نابێ سەرهەڵبدات، مەگەر ئەوەیکە ستراکتوری کۆمەڵایەتی نەهێڵێت دەستی نوخبە سیاسییەکان بگاتە هەست و سۆزی ڕەشەگەل. لە زۆر لایەنەوە ئیستبدادی زۆرینە ڕێگڕێکە لە بەردەم دیموکراسی ئازاد لە ڕۆژاوادا.

استبداد اکثریت

Tyranny of the majority

(کئر.) ڕستەیەکە پرسیاری ناوی کەسێکی پێ دەکرێ، لە ئەسڵا (ئیسمی شەریفتان چییە؟)یە و کورت کراوەتەوە، بەکارهینانی نیشانەی ئەدەب و ئیحتڕامە. قوربان ئیسمی شەریف (...تان چییە؟).

تمام خشک

تەواو وشک، بە تەواوەتی وشک بەبێ هیچ تەڕیەک

(ست.) هەر شتێکی هیچ تەڕایی تێدا نەبێ. کچێ بڕۆ هەی مەکرباز! قوڕی چی؟ دنیا ئیشک و برینگە.

شانازیی پێوە کردن.

نیشانەی (صبغة اللهی) لەسەر ئیسم و موسەممایە
بە بێ نەیرەنگی ئەو ڕەنگە کە ڕەنگی ئیفتخاریی بێ

بەگشتی واتایەکە بۆ دەوڵەتێک کە لە دەرەوەی بەستێنی حکوومەتەکەی خۆی، دەست درێژ ئەکا بۆ وەڵاتانی دیکە و خەڵکی ئەم وەڵاتانە ئەکێشێتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە و سەرچاوە ئابووری و ئینسانییەکانیشی ئەڕووتێنێتەوە. ئیمپریاڵیزم بە مانای ئیمپراتۆری* هەر لەسەرەتای مێژووەوە بووە.
لە زاراوەدا، ئەم وشە ئەگەڕێتەوە بۆ ئیمپراتۆری کە لە 1890 بەملاوە لە لایەن لایەنگرانی «ژوزێف چیمبەرلێن»، سیاسەتمەداری ئیستعمارخوازی بەریتانیا، هاتە ئاراوە. ئەم کابرایە، دەیەویست پەرە بدا بە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا.
زاراوەی ئیمپریاڵیزم، خێرا چووە ناو زمانەکانی دیکەشەوە. ئەم وشە بوو بە بیانوویەک بۆ خاڵیکردنەوەی ڕق و کێشمەکێشی نێوان دەوڵەتە ئەورووپییەکانی ئەو سەردەمە. ئەم کێشمەکێشانە لە 1880 تا 1914، وەها بە سەر سیاسەتی نێونەتەوەییدا باڵی کێشا، کە ئەم قۆناخە بە «چاخی ئیمپریالیزم» ناوبردە کرا. لەم ناوەدا بەریتانیا و ئیمپریالیستە ئەوروپییەکانیش، بە ناوی پەرەسەندنی شارستانیەت و بەشکردنی دەسکەوتەکانیان بە سەر خەڵکانی ڕەگەز - ناپاک، درێژەیان بەم ئاکارە دا. دوای شەڕی جیهانی یەکەم، ئایدیۆلۆجیای ئیمپریاڵیزم لە قەبارەی فاشیزم و نازیسم دا گەیشتە لووتکەی خۆی.
یەکەمین ڕەخنەی تیۆریک لە ئیمپریاڵیزمی نوێ، لە لایەن «ج.ا.هابسۆن»، ئابووریناسی بەریتانی، لە کتێبێک بە ناوی ئیمپریاڵیزم (1902) بڵاو کرایەوە. لەم کتێبەدا بۆ یەکەم جار، بە ڕوانگەیەکی ئابوورییەوە سەیری ئەم دیاردە کرا. «لینین»، لەم ڕوانگەوە کتێبی ئیمپریاڵیزم، دواقۆناخی سەرمایەداری (1915) بڵاو کردەوە. دواتر ئەم ڕێبازە بە ناوی تیۆری ئابووری دەربارەی ئیمپریاڵیزم، ناوبانگی دەرکرد. تیۆری «لینین» جگە لەوەیکە ماهییەتی ئیمپریاڵیزم شی دەکاتەوە، تیۆرییەکە لە بارەی سەرچاوەی شەڕ ــ شەڕی ئیمپریاڵیستی ـــ کە بەرهەمی سیستەمی سەرمایەدارییە. (بڕوانە لێنینیزم)

امپریالیسم

Imperialism

بەکار هێنانی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری بۆ بڵاوکردنەوەی نەریت و بەهاکانی ئەو دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی دیکە کە بە زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی سیاسی و ئابووری بێت. بۆ وێنە فیلمی ئەمریکایی دەتوانێ بێتە خزمەت بەرهەمەکانی ئەو وەڵاتە و بازاڕی فرۆشی بۆ زیاد بکات.

امپریالیسم فرهنگی

Cultural imperialism

ئێڤریست

دامەزراندن، کۆبوونەوە؛ بئێورە: دامەزرێ