دولت ـ ملت

Nation-state

شێوازێک لە سیستەمی سیاسی کە لە سەدەی شازدەوە، لەنێوان حکوومەتە فیۆدالییەکانی ئەورووپا سەری هەڵدا و هەموو جیهانی گرتەوە. لەم سیستەمەدا لەنێوان دەوڵەت *ــ وەک باڵاترین ڕێکخەری تەکوزی و نەزمی سیاسی ــ و نەتەوە* ــ وەکوو پێکهێنەری تەکوزیی سیاسی ــ پێوەندییەکی تێر و تۆخ و ڕەها دێتە ئاراوە. لەم شێوازەدا مەفڕووزە کە نەتەوە کەمتاکورتێک، کۆمەڵێکی ئینسانی هاوشێوەیە کە خاوەنی هەستێکی نەتەوەیی هاوبەشە و لەناو سنووڕێکی دیاریکراوی دەوڵەتێکی سەربەخۆدا دەژی. «دەوڵەتی نەتەوەیی» لە دنیای ئەمڕۆدا باڵاترین شێوەی تەکوزی سیاسی ناوبردە کراوە.
جیهانی سیاسی ئەمڕۆ بە واتای پێکهاتێکە لە نەتەوەکان، ئەو نەتەوانەی کە ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان پێک دەهێنن. ڕەنگە لەگەڵ ئەم پێناسەدا نەیاریی بکرێت کە ئەندامانی ڕێکخراوەکە، نەتەوەکان نین بەڵکوو وەڵاتەکانن و زۆربەی نەتەوەکان لە بەینی چەند وەڵاتێک دابەش کراون بەڵام ئەمە پێناسەی ڕەسمی جیهانە لە پێکهاتەی خۆی ئەمەش بە میرات و جێماوەی ناسیۆنالیزم* لە ئەژمار دێت.
یەکێک لەسەرباسەکانی دەوڵەتی نەتەوە، جیاوازییەکانی دەوڵەت و نەتەوەیە کە لێرەدا بە چەند خاڵێک لەو جیاوازییانە ئاماژە دەکەین:
1ــ دەوڵەت بەرهەمی هۆکارگەلێکی دیاریکراوی وەکوو سەربەخۆیی سیاسییە بەڵام نەتەوە، دەرەنجامی هۆکارگەلێکی دیاریکراوە کە بۆتە هۆی پەیدابوونی کۆمەڵێکی مێژوویی سەقامگرتوو.
2ــ خەڵکی دەوڵەتێک، ڕەنگە پێوەندییان بە نەتەوەیەکەوە هەبێت یا نەبێت، کەچی نەتەوە ڕەنگە بوونێکی سیاسی سەربەخۆی هەبێت یا کەرتێک بێت لە دەوڵەتێکی گەورەتری فرەنەتەوە. هەندێ لە نەتەوەکان ڕەنگە لەناو زیاد لە یەکەیەکی سیاسی دابەش بووبێتن وەکوو کۆریاییەکان و کوردەکان.
3ــ دەوڵەت دەزگەیەکی سیاسی ــ یاساییە، بەڵام نەتەوە، دیاردەیەکی مێژوویی ــ سیاسی و کەلتوورییە.
4ــ دەوڵەت، بەرهەمی فراژووتنی مێژوویی نییە، بەڵام نەتەوە دەرەنجامی ژیانی هاوبەشی دوور و درێژی جەماوەرە.
5ــ دەوڵەت لە هەر سەردەمێکدا کیان و نیشتمانێکی دیاریکراوی هەیە و ئەم زێدەش، ڕەنگە بەهۆی زۆرداریی یا یەککەوتنەوە تووشی گۆڕان بێت کەچی نەتەوە، لەباری مێژووییەوە جڤاتێکی ڕاوەستاو لەئەژمار دێت و بەپێی ویست و ئیرادە، گەورە و بچووک نابێتەوە.
6ــ لەسەروبەندی کەونینەی مێژووی مرۆڤیشدا دەوڵەت هەبووە بەڵام نەتەوە، بەرهەمی چاخی نوێیە و دەرەنجامی ئاوێتەبوونی خێڵ و عەشیرەت و گرووپە ڕەگەزییەکانە بە زەبری شێوازی بەرهەمهێنانی سەرمایەداری.

دولت های خودسر

Rogue states

بە دەوڵەتانی یاخی و چەمووش دەگوترێ کە لە گۆڕەپانی نێونەتەوەییدا بەهۆی ڕژێمی سیاسی یا بۆچوونی ئایدیۆلۆجیکی ڕێبەرەکەیان، تووشی گۆشەگیری دیپلۆماسی و سەرشۆڕیی ئەخلاقی دەبن. شەرعییەتی ئەم دەوڵەتانە لە بەر پێمل نەبوونیان بە یاسا نێودەوڵەتییەکان ئەکەوێتە ژێر پرسیارەوە. نموونەی کلاسیکی ئەم جۆرە دەوڵەتانە، ئەفریقای باشوورییە لەنێوان ساڵەکانی 1984 تا 1994. ئاپارتایدو ئاکارە سیاسییەکانی ناوخۆیی و دەرەکی ئەم ڕژێمە، لەگەڵ پێوانەکانی مافی مرۆڤ و مافی چارەی خۆنووسین، دژایەتی ئاشکرای هەبوو (بڕوانە جیاوازی ڕەگەزایەتی) .
زاراوەی دەوڵەتانی لاسار، بەزۆری ئاماژە دەدات بە سیستەمی سەرکردایەتی (Leadership)، نەک سیستەمی سیاسی خەڵک یان نەتەوەکان بەتایبەت ئەو ڕێبەرانەی کە فێڵباز و کەللەڕەق و شەڕخواز و سەرسەری و ناکەس بن.

بەو حکوومەتانە کە لە یۆنانی کۆندا دامەزرابوون پێیان دەگوت دەوڵەتشار. بەڵام لە سەدەکانی ناوەڕاست و چاخی نوێدا بەو شارە ئەوروپییانەش کە سەربەخۆ و خاوەن دەسەڵاتێکی بەهێز بوون، ئەم زاراوەیان بۆ بەکار دەبرا. دەوڵەت شارەکانی یۆنانی کۆن خاوەنی ڕێکخراوە و دامودەزگە بوون کە سەرجەم لە دەزگەیەکی حکوومەتی بەناوی «دەوڵەت» پێک دەهات.

دولت شهر

ثروتمند

دارا، بوود

ثروتمند

دەوڵەتمەن

دەوڵەمەند

(باک.): هەژار، لێکەوتوو

فەرمانڕەوا، فەرمان بین، فەرماندار.- ی: فەرمانڕەوایی، فەرمانداری

شتێکە کە هی حکومەت بێ

مال دولت، مربوط به دولت

شتی تایبەتی حوکمات

(باک.): پیرۆز. میری، میرێتی، چتێکە هی میری بێ