وشەدان

بە سەردەمی دوای شەڕی جیهانی دووهەم دەگوترا کە لە بەینی دوو زلهێزی ڕۆژهەڵات و ڕۆژاوا سەری هەڵدا و نزیکەی 45 ساڵی خایاند. ئەم شەڕە لە سێ قۆناغی جیاواز پێکهاتووە:
قۆناغی یەکەم، لە 1945 تا 1953 واتە ڕۆژی مردنی ستالین. لەم قۆناغەدا گرینگترین ئەندێشەی ستالین، پاراستن و پیادە کردنی دەسکەوتەکانی خۆی واتە دەستگرتن بەسەر ئەورووپای ناوین بوو بێئەوەی خۆی لەگەڵ ئەمەریکا ڕووبەروو ببێتەوە. ڕۆژاوا لەم ساڵانەدا هەڵوێستێکی بەرگری کارانەی بووە و ئەمریکا، هێزە سەربازییەکانی لە خوارووی ڕۆژهەڵاتی ژاپۆن و ئەڵمانیا (ڕۆژاوا) لە ئوراسیا، هێشتەوە.
دوای مەرگی ستالین و کۆتایی هاتنی قۆناغی یەکەمی شەڕی سارد هەر دوولا ئامادەی خۆ سازدانەوە بوون. زیاکردنی بەرنامەکانی ڕادوێ ئەورووپای ئازاد بۆ وەڵاتانی ئەقماری، زیاکردنی پشتگیری ماڵی لە چالاکیە سیاسیەکانی پەنابەرانی سۆڤیەتی و ئەورووپای ڕۆژهەڵات کە لە ڕۆژاوا گیرسابوونەوە و هەوڵی بێوچان بۆ پشتیوانی کردن لە گرووپە نادیارەکانی دژ بە سۆڤیەت، لە جوملەی تایبەتمەندیەکانی ئەم قۆناغە بوون.
قۆناغی دووهەمی شەڕی سارد، لە 1953 تاکوو 1970 دەخاێینێت. لەم ماوەدا بڕیار وابوو سۆڤیەت لە باری ئابووریەوە ئەمریکا ببەزێنێ و جیهانی کۆمۆنیستیش لەم بابەتەوە لە جیهانی سەرمایەداری پێشکەوتووتر بێت. لەم قۆناغەدا ئەمریکا و سۆڤیەت دوو جار بە تەرزێکی جیددی ڕوبەروی یەک بوونەوە. یەکەم جار لە بابەت بەرلین و جاری دووهەمیش لە سەر کووبا کە هەردوو جارەکە سۆڤیەت خۆی بە زل زانیوە و قەیرانی ساز کردبوو. ئەگەرچی کەس بەدژی دروسکردنی دیواری بەرلین لە لایەن سۆڤیەتەوە هەڵنەستا بەڵام ئەم کارە بووە هۆی مەهارکردنی ئەلمانیای ڕۆژهەڵات و جێخۆشکردن لە ئەورووپای ناویندا. هێنانە دەرەوەی مووشەکەکانی سۆڤیەت لە کووبا سەروساختێک بوو کە دەوڵەتی کێنێدی (1963-1961) پێمل کرد سیستەمێکی لایەنگری سۆڤیەت لەم وەڵاتەدا (کووبا) زەمانەت بکات.
قۆناغی سێهەمی شەڕی سارد لە ساڵی 1970 دەستی پێکرد. لەم سەردەمەدا گوشاری سۆڤیەت بەوپەڕی خۆی گەیشت. ئەمریکا لە شەڕی ڤێتنام هیلاک بووە و ڕۆژاواش تامەزرۆی هێورکردنەوەی دۆخەکە و کردنەوەی پێوەندی نێوان ئەمریکا و چینە. سۆڤیەت بەپێزتر لە جاران هێرشی کردۆتە کووبا و ئیتیۆپیا و ڤێتنام و یەمەن و ناوچەی ڕۆژهەڵاتی ناوین. ئامادەکردنی مووشەکی ئس ئس20 کە بەرەو ژاپۆن و ئەورووپای ڕۆژاوا دایبەستبوو، ڕەقیبی تۆقاندبوو. بەڵام دەرەنجامی ئەم ڕەوتە بە پێچەوانەوە بە زیانی سۆڤیەت تەواو بوو.
هێرشکردنی سۆڤیەت بۆ سەر ئەفغانستان لە مانگی دیسەمبەری 1979، ئەمریکای والێکرد لە باری جوگرافییەوە سیاسەتی پشتیوانی کردن لە موجاهیدینی ئەفغان بکاتە پیشەی خۆی و لەگەڵ وەڵاتانی پاکستان و چین و عەرەبستان و میسر و بەریتانیا بەرەیەک بەدژی سۆڤیەت ساز بکات.
هاتنە سەرکاری گۆرباچۆڤ لە ساڵی 1985 و دەسپێکردنی هەندێ ڕیفۆرمی بەپەلە و بێ ڕێوشوێن، نەوەک عومڕێکی دووبارەی بە سۆڤیەت نەبەخشیەوە بەڵکوو ئارێشەکانی زیاتر کرد. زیادەرۆیی لە کێبەرکێی چەک و تەقەمەنی، ئابووری ئەم وەڵاتەی ئیفلیج کرد و سەرەنجام بەرەو سەرنگوونی دەبرد.
لە ساڵی 1989 گۆرباچۆڤ، لە دوورێیانەیکدا مابۆوە! یان ئەبوا بۆ هێشتنەوەی دەسەڵاتی پێشوو دەستی بکردایە بە خوێن ڕشتن و شەڕی ناوخۆیی و ئاژاوە کە ئەم ڕێگەیە زەمینەی دەستێوەردانی ئەمریکای خۆش دەکرد یان ئەوەی کە خۆی تەسلیم بکات. گۆرباچۆڤ، ڕێگەی دووهەمی هەڵبژارد و سەرەنجام پاشاگەردانی کەوتە وەڵات و ئەورووپای ڕۆژهەڵات و ناوین و لە ڕاستیدا بلۆکی کۆمۆنیستی تێکشکا و لە دێسەمبەری ساڵی 1991 بە شێوەیەکی ڕەسمی یەکیەتی کۆمارییەکانی سۆڤیەت لێک هەڵوەشا.

سەرچاوە: گۆڤەند و زنار

عطارد

[ا.ع ]

(ئوتارید - utarȋd)

بچوکترین و نزیکترین ئەستێرەیە له خۆردا جارێک به دەوری خۆیدا دەسوڕێتەوە.

سەرچاوە: مەردۆخ کوردی - فارسی

عەتارد

تیر، زاووش

سەرچاوە: مەردۆخ کوردی - کوردی

عەتارد

زاوە [هەسارەیەکە لە کۆماڵەی ڕۆژدا]

سەرچاوە: مەردۆخ کوردی - عارەبی