حمس.» لێکدانەوەی خراپ دەربارەی کەسێ یا کارێ یا ڕووداوێک شکی خراپه کردن.

«نت.» پارچەیەک جەرمه به شکڵی دەمانچەی دەخەنه ناو.

«مست.، لا.»، «مک.» زۆر گوتنەوەی قسەیێک یا باسێک:: ئەوه بۆچی باسی ئەو کابرایەت به سەر زمانەوه گرتووه و هەر دەیڵێی و دەیڵێیەوه.

«نتـ.» ١- دوامین دەوری دنیا کە لە پاشان بە پێی قسە و حوکمی دین قیامەت دادێ و دنیا خراپ دەبێ. ٢- «کنـ.» ڕۆژگاری ناخۆش و پڕ ئاژاوە کە کەس ئاگای لە کەس نەبێ هەر کەسە دە هەوڵی خۆیدا بێ. □ «ئەی خودا لەو ئاگربارانە، ئەی خودا لەو ئاخرزەمانە».

«نا.» ١- ئەو شینایییە پان و بەرین و بێ بن و بناوانەی کە لە ژوور سەرانە و مانگ و ڕۆژ و ئەستێرەکانی تێدا دەخولێنەوە یا ڕاوەستاون.: پچێتە پەڕپەڕووچکەی ئاسمانێ دەیهێنمە خوارێ. □ «وەک شێفەلەتە چۆن، نەبم لەت لەت» «ئاسمان بەرز و دەسا، زەوی سەخت» «سەلام ــ ١٧٦». ٢- چێگەی پیاوچاکان: عیسا چوو بۆ ئاسمانان، مەلاییکەت لە ئاسمانان هاتنە خوار. * عاسمان، «بکـ.» ئەزمان، ئەزمێن. عەسمان. «زازا» ئاسمییە «تمـ: ژابا ــ ١٠».

«ستـ.» ١- ناڕێک، نالەبار. ٢- قسە، کار یا شتێ سەروبنی پێکەوە نە نووسێ. ٣- وەڵامێک پێوەندی بە پرسیارەوە نەبێ. ٤- حاڵی دوو شتی جیاواز لە یەکتر: ئەم فەرماییشتانەی ئێوە، وە ئاسمان و ڕیسمان دەچن. جوابێکی دایەوە ئاسمان و ڕیسمانیش نەبوو، قسەی وای دەکرد ئاسمان و ڕیسمانی چی؟ □ «بە حاتەم گەر بکەی تەشبیهی ئەم ئاغایە بێ عەقڵی» «کە فەرقی ئەم لەگەڵ ئەو ئاسمان و ڕیسمانی بوو» «رەزا ــ ٣٣». چوون بە ئاسمانا: «کنـ.» ١- خێرا و گورج و گۆڵ و بە تووڕەیی، لە حاڵی دانیشتنەوە هەستانە سەرپێ. ٢- زۆر تووڕە بوون و ئەرز بە خۆوە نەگرتن، لە شوێنی خۆ جووڵە جووڵ و گوڕە گوڕ کردن: هەر گوێی لە قسەکان بوو وەک فیشەکە شێتە چوو بە ئاسمانا.

«مسـ. لا.»، «هو.» لە شوێنێکەوە خۆ گەیاندنە جێگایەکی دی. □ «هەر وەزۆر مەندەن ڕای ئامای نەفەس» «تای ڕیشەی تاقەت شییەنم جە دەس» «مەولەوی: مکبـ ــ ٩» * هاتن.

«نا.»، «بک.، شنـ..، هلـ..» قاپ و قاچاغی ناوماڵ کە چێشتیان تێدەکرێ، بۆ خواردن.: هەموویان لە ئامانێکیدا دەخۆن. تێبــ. ــ ئەم وشەیە هەر بەم مەعنایە لە زمانی ئاسۆری و کلدانیدا هەیە. * ئاوان. هس.: «عا» ئاوانی «ئەناء».

«نا.» ١- بۆ داوای نەکردنی کارێک دەخرێتە سەرەتای ڕستەوە: ئامان نەچن بە گژ منداڵی خەڵکیدا بچن. ٢- بۆ دەربڕینی بێزاری لە کارێ یا شتێ: ئامان لە دەس زوڵمی دەرەبەگ. ٣- بێزاری لە کەسێک: لە دەستی ئەم منداڵانەی وە ئامان هاتووە. ٤ - بۆ پەنابردنە بەرکەسێ و داوای یارمەتی لێکردنی: قازی بە قوربانت ئامان لە دەستی ئەم مێردە ڕزگارم کە. ٥- بۆ پاڕانەوە: ئامان نەکەی، بە ئامان و زامن لە کۆڵی نابێتەوە. * ئەمان، پەنا، هانا. ٦- «مەنگوڕایەتی» ناوە بۆ ئافرەت، وەک نیشانەی بێزاری لە مناڵی زۆر یا کچی زۆر.

«مستـ. متـ.» داواکردنی پەنا لە کەسێ، داوای جێگا و ڕێگای خۆشاردنەوە کردن، خۆ خسنتنە پەنای یەکێ لە ترسان «ترسی هەرچی و هەرکێ بی».

«نتـ.» هەوایەکی کلاسیکی گۆرانی کوردییە.

«مسـ. لا.»، «هو.» هاتن و چوون. هات و چۆ. ئامووشۆ.

«ستـ.» کراس و کەوای درێژ کە بگاتە قولاپەی پێ، زیاتر بۆ کراسی ژنانە بەکاردێت.: کراسی ئاودامان.

«نتـ.»، «هلـ.» تمـ: ئاواڵ کراس.

«نتـ.»، «کنـ.» بەڵا و چەرمەسەرێکی چارەکردنی گران بێ یا هەر نەکرێ. □ «ڕەببی ئاگری بێ ئامانیان تێ بەربی».

(نا.) تم: ئیمان. تێبــ.- ئەم وشەیە کە دەگەڵ بڵاو بوونەوەی ئیسلامەتی لە کوردستانا هاتۆتە ناو زمانی کوردی هەندێ جار دەنگ بزوێنەکەی (ی) هەروەک عەرەبییەکەی درێژە و هەندێ جارانیش ( بە تایبەتی لە تەرکیبدا) کورت دەبێتەوە و دەبێتە (ژیر=کەسرە)، بۆیە وەک وشەیەکی تەنیا (ی)ەکەی بە درێژ (ی) داندراوە و لە شوێنی خۆی نووسراوە.

(نا.) باوەڕ، بڕوا (دینی و کۆمەڵایەتی) ((...زوڵمی دنیای داگرتووە خوا ڕەحم بە ئیمانەکەمان بکا. (قزڵجی:پێکەنین-٦٦). ((فەرمووی نیشانەی تێکچوونی جیهان)) ((بێ باوەڕییە و زەعیفی ئیمان)) (پیرەمێرد-٢٥٦). خوا ئیمانت داتێ، ئیمانت سڵامەت بێ، ئیمانت لێ نەستێنێ، ئیمانم بە خەباتی میللەتی ککورد بەقەوەتە.

(مست. لا.) ١- پەیدا کردنی باوەڕی بە ڕێ و شوێنی دینی یا بیروباوەڕێکی سیاسی و کۆمەڵایەتی (بەگشتی). ٢- موسوڵمان بوونی یەکێکی غەیرە موسوڵمان (بەتایبەتی).

«نا.»، «مەنگوڕایەتی، بکـ.» تمـ: زمان. «جنو.» زوان.

(نت.)، (مک.) پارچە مەعدەنێکە لە شێوەی کڵاوی بەڕوو، بەڵام قووڵترە دیوی دەرەوەی کونج کونجە، لە کاتی دروومانا دەیکەنە سەری قامکەوە و پاڵی پێ بە دەرزییەوە دەنێن، نایەڵێ قامکیان دەرزیی تێڕابچێ. *قووچەکە.

(نت.) خوا پەرست، ئیماندار. خۆمان بە ئەهلی ئیمان ئەناسێنین)) ((کەچی، کەچ ڕەوین بۆیە کەساسین)) (پیرەمێرد-٣٨١)

(نت.) ١- سەنگێکە بۆ کیشانەی شت و لە هەر شوێنە و ناوچەیەکی (کعر.) دەگۆڕێ و تا ٢٨ کیلۆ دەڕوا، بەڵام لە (کئێر.) هەروەک (بادەنان) ناگۆڕێ و ١٦ کیلۆیە. ((... ناردی بیست باتمانی پەمبۆ بۆ کڕی، میر شێخیان دەنێونا...)) (تحفە، ج١، ل-٣٧٣). تێبــ.- بە لای منەوە (مان)ی دوایی ئەم وشەیە هەر (مەن، من)ە کە ئەویش سەنگێکە و لە گەلێ ناوچە و مەڵبەندی کوردستانا باوە، لە زمانی سانسکریتیدا (مانە) بە مانای ((سەنگێکی دیاری کراو))ە و لە زمانی (ئاکەدی)شدا (مەنە) هەر بەو مانایە هاتووە (تم:معین، فەرهەنگ، ج٤، ل-٤٣٦٦). ٢- ناوی شارێکە لە کوردستانی تورکیا.

«نت.» کەسێکه دەربارەی کارێ یا مەسەلە لەیەک لەنێوان شک و یەقیندابێ ڕاستی کار یا مەسەلەکەی بۆ ڕوون نەبووبێتەوه * دوودڵ. «عا.» متردد، متشکک.