«نت.» «سیە.» گوڵی گیایەکی دڕکاوییه «گۆیا - کەڵەوی - یه»، پاییزان له گیایەکه دەبێتەوه و به شکڵی «گۆ» یەکی پچووک که هەمووی هەودا هەودای باریکە و لە ناوکێکی ڕەقی وەکوو ئاڵقە هەڵچەقیون بە دەشت و چۆڵاندا بڵاو د بێتەوه *«مک.» پشیله پاییزه، پەپووله پاییزه. «سیه.» باویلکه، باویلێ. «هل.» پشیلۆکه، گەورەگله. «سن.» شەلەمین کەره.

(پب.) بەدوای وشەوە دەنووسێ و گیانی بچکۆڵەیی بە بەردا دەکا. چاویلکە. بەرگاییلکە. تراویلکە.

«نا.»، «کئیر.» تراوێکی کیمیایییە، لە هیدڕوژێن و ئۆکسیژێن و کاڕبۆن پێکهاتووە، وەکوو بەنزین بە هەوادەچی، خێرا ئاگر دەگرێ، تامی تیژە و بۆنی گرانە، دەم دەسووتێنێ، لە ٧٨ دەرەجە گەرماییدا دەکوڵێ و لە ١١٢ی ژێر سفردا دەیبەستێ، گەلێ چەشنی هەیە، لە هەمووان بە ناو بانگتری دوانن. یەکەمیان ئالکۆلی سپییە کە ناوی کیمیایی «ئالکۆل ئێتیلیک» ە و کەم و زۆر لە هەموو جۆرە خواردنەوەیێکی وەکوو بیرە و ئارەق و...... دا هەیە، ڕەنگی وەکوو ئاو وایە، بۆنی ناخۆش نیە، هەندێ تفت و تاڵە و دەم دەزوورێنێتەوە، ئارەق و شەراب و... کە پیاو سەرخۆش دەکەن لە بەر ئالکۆلەکەیانە. دووهەمیان: ئالکۆلێکە لە «دار» دەگیرێ بۆیە «ئالکۆلی دار» یشی پێ دەڵین، بۆ خواردنەوە ناشێ، سەنعاتکار و دوکتۆرەکان بۆ ئێشی جۆر بە جۆر کەڵکی لێ وەردەگرن. * ئیسپیرت. ئیسپیرتۆ. کحوول «عا.»

«فرەنسی. کو.». «سـ. نا.»، «کئێر.» ١- کەسێکی زۆر ئارەق و شەراب و ئەو جۆرە شتانە بخواتەوە و لێی بووبێ بە خوو بۆی تەرخ نەکرێ: پیاوی ئالکۆلی دەستی لەرزۆک دەبێ. سۆران هەر بە جارێک بۆتە ئالکۆلی، بەیانیانیش دەخواتەوە. ٢- ئەو شتانەی لە تەرکیبیاندا ئالکۆل هەبێ: ئاوجۆ خواردنەوەیێکی ئالکۆلییە بەڵام پیاو هێندە سەرخۆش ناکا. ٣- ئەو ئامرازانەی بە ئالکۆل ئیش دەکەن: تیڕمۆمەتری ئالکۆلی. پریمۆزێکی ئالکۆلیمان هەبوو گوم بوو. دوکتۆرەکان ئامرازەکانیان بە چرای ئالکۆلی ڕادەدێرن تا میکڕۆبەکەیان لە ناو بچێ.

«نتـ.»، «مکـ.» دوا پەلەقاژەی ئینسان لەگەڵ مەرگ، کە ئیدی دەنگی دەرنایە و چەند جار دەم دادەچەقێنێ و تەواو دەبێ٭۱- ئاوزەنگی، ئاوزینگ، ئاوەزینگ. سەرەمەرگ، گیانەسەر، گیانەڵڵا. تێبــ.ینی: لە ناو کوردەواری کە ئینسانێک گەییشتە ئەم حاڵەتە، ئاوی بە دەمەوە دەکەن، زۆرتر لۆکە دە ئاو هەڵدەکێشن و دەیچۆڕێننەوە ناو دەمی، ڕێی تێدەچێ ئەم ناوە و هاوتاکانی کە «ئاو» لە تەرکیبیاندا هەیە لەو کارەدا کەوتبنەوە، ئەمە گومانێکە بەڵام بە لای خۆشمەوە سستە.

«پبـ.» دەگەڵ «ناو» تەرکیب دەبێ و چکۆڵەیی پێ دەبەخشێ.: جاشوولکە، قاشوولکە، ماسوولکە.

«پبـ.» تمـ: ئۆلکە.: گردۆلکە.

(نت.) جۆرە ئێسترێکی بچووکە، وەکوو دەڵێن لە جووت بوونی (گا) و (ماکەر) پەیدا دەبێ.

«نتـ.» جۆرێک ئەستێرەن کە کلکێکی کەم و زۆر درێژیان هەیە و ناوبەناو لە «منظومه شمسی» نیزیک دەبنەوە و دەبیندرێن، کلکەکەیان لە «غاز» و «هەڵم» پێکهاتووە. ٭«بکـ.» ستێرکی بدوو «تمـ: ژابا- ۹»، ستەیر دوڤ «تمـ: کفـ- ٦۸۹»، «گەڕووسی، کرماشانی» ئەسارەی دومدار «تمـ: دۆمۆرگان، لێکۆڵینەوەی زمانەوانیی لەهجەکانی کوردی- ۱۱۱». ئەستێرەی گەڕۆک_ «نتـ.»، «تتـ.» ئەو ئەستێرانەن کە بە دەوری ڕۆژا دەخولێنەوە، خۆیان هیچ ڕووناکییان نییە و نووری هەتاو ڕووناکیان دەکا، زەوی یەکێکە لەوان کە تا ئێستا «نۆ» یان ناسراون و تێکڕا پێیان دەڵێن «منظومەی شمسی» و بەپێی نیزیکی و دوورییان لە ڕۆژ ئەمانەن: عطارد «له هەموان نیزیکتره له ڕۆژ»، زوهرە، ئەرز «زەوی»، مریخ، مشتەری، زحل، ئۆڕانووس، نێپتۆن. هێندێ لەو گەڕۆکانە یەک یا چەند ئەستێرەیان هەیە کە بە دەوریاندا دەخولێنەوە و پێیان دەڵێن «مانگ»، زەوی یەک «مانگ» ی هەیە. ئەستێرەی مانگێ: «نتـ.» ئەستێرەیەکە دەگەڵ مانگ دەردەکەوێ و لەسەرەتای مانگدا زۆر لێی نیزیکە هەتا مانگ گەورەتر دەبێ، ئەیش زیاتر دوور دەکەوێتەوە. ئەستێرەی نەگەر: «نتـ.»، «تتـ.» ئە ئەستێرانەن کە لە جێگەی خۆیان نابزوون «لە مەدارێکدا ناسووڕێنەوە»، ئەمانە خۆیان ڕووناکییان هەیە وەکوو گەڕۆکەکان نەک هەر سارد بوونەوە، بەڵکوو گەرماییشیان زۆرە و سروشتیان وەکی هەتاوە. ئەوانەی زۆر لێک نیزیکن «نسبیا» لە شەوا کە ئاسمان ساف و بێ هەور و هەڵابێ، وەکوو پەڵە هەورێکی سپی دیاری دەدەن. «کاکەشان» یەکێکە لەو پەڵە هەورە مەزنانە کە ۱۸میلیون ئەستێرەی گەورە و بچووکی تێدا کۆبۆتەوە و هەر چەندێکیان دەورەی ئەستێرەیەکیان داوە و بوونە «منظومه» یەک چوار ساڵی پێ دەوێ تا «نوور» ی نیزیکتری ئەستێرەی نەگەڕ بگاتە زەوی، لە کاتێکدا دەزانین کە لە هەر سانییەیەکدا نوور ۳۰۰هەزار کیلۆمەتر ڕێگا دەبڕێ.

«نت.»، «سیم.» تم: باییلکه.

«نت.» باڵند ەیێکی پچووکه له تیرەی چۆلەکه و کاتێ جووتێر جووت لێ دە خوڕێ لەبەردەم جووتە کەوه هەڵدەقونێ.* کلک هەڵتە کێنه، کلک هەڵسەنگێنه.

«نت.»، جوورێک بەفره، کلووی ورده، له حاڵەتی نێوان بەفر و تەرزه دایه. تێبــ.ینی:کەرتی «ژیل» لەم وشەدا یه، به لای منەوه هەر «ژیله» ی بن لەهجەی «لوڕی» یه که به مانای تەرزەی ورد هاتووه «تم: لوڕی»، ل-77» بەفرەڵووکه.

«نا.» تمـ: ئالیک.

«نا.»، «مکـ.» ۱- گیایەکە، گوڵی جوانە، بنێکی ئەستووری هەیە کە ماددەیەکی نووسەکی تێدایە، لە گەلێ شوێنی کوردستان شین دەبێ. ۲- کوتراوی بنی ئەم گیایە کە لە کاروباری ژیانا وەکوو چەسپ «صمغ» بۆ پێکەوە نووساندنی کاغەز و گەلێ شتی دیکە بەکاردێت ٭چرێش، سرێش.

«مست.لا.»، «مک.» تم: بەکارهاتن.