تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



دا بڕین
«نت. مت.» - جیا کرنەوه یا دوور خستنەوەی بەشێکی شتێ له ئەسڵی خۆی.::نیوەی خانووەکەی بۆ خۆی دا بڕیوه و هێشتاش چاوی لە نیوەکەی دیکەیەتی. پۆلیس کەوتنه ناو خۆپیشاندانەکه و بەشێکیان دابڕی.
له بنی کولەکەی دا
«کن.» هەرچی هەبوو ئاشکرای کرد. تێبــ.- به گشتی جیاوازی نێوان ئەو دوو مانایه، بەشوێنی دەکارهێنانی وشەکە دەردەکە وێ که مەبەست دیوی دەرەوەیه یا ژوورەوه.:: چۆڕێ ئاو بکه بنی ئەم جامە وه «دیوی ژوورەوە»، بنی جامەکە لەسەر زەوی دامەنێ «دیوی دەرە وە.». 3- مەودای نێوان زەوی و هەرشتێکی تری وەکوو میچی خانوو، بەرزایی کەم بێ یا زۆرخۆمان هاویشته بن پردەکه تا فڕۆکەکان ڕەت بوون. با لەبن ئەم ساباته دانیشین تۆزێ ماندوومان بحەسێتە وه. 4- دوایی هەرشتێکی به پێوە لەسەر زەوی وەستابێ.::بن دیوار، لەبن ئەو داره دانیشین تا شێرکۆش دەمانگاتێ. 5-پەرد ەیەکی تەنکه لەناو شە رمی کچاندا.* «مک.» کچێنی. «جن.» دوخترۆنی، «بک.» کاچانی «سن.» کەنیشکی. 6- ئاخری هەندێ شت.:: بچێته بنی دنیاش دەستم هەر دەیگاتێ. 7- ڕەگی هێندێ گیا و سەوزه که زۆر یا کەم گەوره د ەبێ و هێندێکیان و کوو: «توور، گێزەر، شێلم و...» بە کەڵکی خواردن دێن. 8- ژێر.:: لەبن لێفەکەوه چاوی زیت دەچوو پارەکانم لەبن دۆشەگەکه داناوه بۆم بێنه. تێبــ.- ئەم مانایه دەگەڵ ئی «3» تۆزێ لێک جیاوازن، لێره ئەو شتەی دەکەوێته «بن» شتێکەوه دەنووسێن بە ڵام لەمانای سێیەمدا لێک دوور دەبن.
باوێشک دان
«مست.، لا»، «کعر.» تووشی حاڵەتی باوێشک بوون *باوێشک هاتن.: مچۆل بەم نیوەڕۆیەش هێشتا خەواڵووه و باوێشک ئەدا.
بای باڵ دان
«مست.، لا.»، «کن.» ١- دەست له بەریەک بڵاو کردنەوه و خۆ لەبەریەک کێشانەوه و ماندوویی لەخۆدەر کردن. ٢- «مج.» پیاسەیەکی بچووک لە شوێنێک هەوای پاکی لێ هەبێ «دەرەوەی شار، ناو باخ و بێستان» :: ئێواران تۆزێ بای باڵی خۆت بده. چووینه تووی مەلیک بای باڵی خۆمان دا.
برای دایکی
ئادەمیزادێکی نێرینه که دەگەڵ کەس یا کەسانێکی تر دایکیان یەک بێت. *داییک برا.
برک دان
«مست.لا.»، «مت.» تۆرهەڵدانی شتی فڕێدان و هاویشتنی شتێک.
بن دانەوه
«مست. مت.»، «مک.» هەڵقەندن و دە ردانی خاک و خۆڵی دەرەوەی بنجه گیایەک یا دارێک بۆ ئەوەی به بنه هەڵکەندرێ.
بووک دابەزاندن
بە ئامانەت دان «دانان
«مستـ. متـ.» ١- شتێک لە لای کەسێ دانان کە پاشان لێی وەربگیرێتەوە. ٢- ناشتنی مردووی شیعە لە شوێنێک تا لە هەلێکدا بگوازرێتەوە بۆ شوێنە پیرۆزەکان.
بەبا دان
مست. مت.» زایه کردنی شتێ، به هیچی شتێک له دەست خۆ دەرکردن.:: شێره ئەو هەموو پارەیه ی هەبوو به بای دا.
بەدم دادانەوه
مست. مت.»، «مک.» بەر پەرچ دانەوەی کەسێکی قسه دەکا و قسەکانی به دڵی یەکێک نەبێ که دە یان بیسێ.
بەدیارەوه دانیشتن
«مست. مت.» چاوەدێری کەسێک یا شتێک کردن.:: بەدیارەوە دانیشتن مەبادا کارێکی هەبێ. ئەوه بەدیار مەوه دانیشتووی کەچی؟
ئاخ و داخ
«نتـ.» ئاهـ و ناڵەی تێکەڵ بە نیمچە گریان و کڕووزانەوە و زیاتریش لە جارێک.
ئالیک دان
«مستـ. متـ.» کاو و جۆ، کردنە بەر وڵاغان.: با ئالیک بدەم جا دێم. خێرا بن ئالیک بدەن تا بڕۆین.
ئاو دادان
[[ئاو+دا «پیبـ.» +دان «فعـ.» ]]
«مستـ. لا.» ۱- گیر نەبوونی ئاو بە زەوی و کانیاوانەوە و خێرا چوونە خوارێ بە زەویدا، لەبەر فشەلێ زەوی کە ئاو بە خۆیەوە ڕاناگرێ. ۲-تمـ: ئاولێچوون. ۳-نەخۆشییەکە، تووشی قول و قاچی وڵاغی بەرزە دەبێ و جومگەی دەست و قاچیان دەئاوسێ و کە دەستی لێبدری وەکوو ئاوی تێدابێ وایە.
ئاو دان
[[ئاو+دان «فعـ.» ]]
«مستـ. متـ.» ئاو بۆ ماڵات و بەرزە وڵاغ و... بردن، یا بردنی ئەوان بۆ سەر چۆم و کانیاوان بۆ ئاو خواردنەوە.: وڵاغەکان ئاو دەن تا بڕۆین. «دەیباتە سەر چۆمی و ئاوی نادا دەیهێنێتەوە»، «کنـ.» فریوی دەدا، فێڵی لێدەکا. فێڵباز و زرینگە. ۲-بەردانەوەی ئاو بۆ سەر کشتوکاڵ، یا بە ئاوپاش و ئامرازی تر ئاو کردنە ژێر درەخت و گوڵ و ئەو جۆرە شتانە. کارێکی ئاودێر دەیکا.: لە پێرێوە باخچەکەت ئاو نەداوە. ئەوشۆ ئەستێڵەکە بگرن بەیانی ئەو پەڵە تووتنە ئاودەن. شامراد دوێنێ بێستانی ئاو دەدا. ٭ئاوداشتن. ۳-سەخت و ڕەق کردنی چەقۆ، شمشێر، کێرد، گاسن، تیر. تێبــ.: ئامرازەکە لە کوورەدا سوور دەکەنەوە و پاشان دە ئاوی هەڵدەکێشن. شمشێر و خەنجەر و... بۆ ئەوەی برینیان چا نەبێتەوە لە باتی ئاو دە ژەهراویان هەڵکێشاوە.
ئاو دانەوە
«مستـ. لا.» جیا بوونەوەی ئاوێ کە لە هەندێ شتدا هەیە و کۆبوونەوەی لە دەفرەکەی شتەکەی تێدایە.: ماستی مانگا ئاو دەداتەوە.
ئاورنگ دان
«مستـ. لا.»، «مکـ.» ۱-بریسکانەوە، بریقەدان «شتێک» ۲-پڕیشک لە ئاگر بوونەوە «وەک: لە کاتی لێکدانی ئەستێ و بەرد». ۳- «کنـ.» تووڕە بوون و پرتە و بۆڵە و هەڕەشە و گوڕەشە کردن.: جارێ وازی لێبێنن تا سارد دەبێتەوە، هەروا ئاورنگان دەدا. ٭ئاوڕینگدان.
ئاوزەنگی داگرتن
«مستـ. لا.»، «کنـ.» پێداگرتن لەسەر قسەی خۆ، پێ لێ دە کەوش کردن، پێ لێ دە پێسۆلێ کردن «لە کەسێ... بۆ کارێ»، ئیسرار کردن.: ئاوزەنگی داگرت تا پارەی لێ نەستاند وازی نەهێنا. ٭سم چەقاندن. تێبــ.ینی: قورسایی خستنە سەر ئاوزەنگی «داگرتنی» بۆ وەستاندنی وڵاغە، ئاشکرایە کە وڵاغ وەستا، سواریش هەر وەستاوە، بە سواری وەستان نیشانەی بەپەلە بوونە کە دەبێ مەبەستەکەی زوو جێ بە جێ بکرێ، جا بۆیە ئەم «کینایە» لە زمانیی کوردیدا پەیدا بووە.
ئاوڕ دانەوە
«مستـ. لا.» بە خێرایی سەر بۆ لای تەنیشت یا پشتی خۆ، وەرچەرخاندن و تەماشا کردن.: تا ئاوڕم دایەوە خۆی ون کرد. بە لاماندا تێپەڕی هەر ئاوڕیشی نەدایەوە.
ئاوڕینگ دان
«مستـ. لا.» تمـ: ئاورنگ دان.