تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



بەگ
[[ ست: به‌غه، به‌گه. په: به‌گ = خوا] ]
«نا.» 1- «کئێر. کعر» نازناوێکه به نیشانەی بە گەورەزانین و ڕێز لێگرتن، له پاش ناوی سەرۆکی هێندێ له عەشیرەتەکانی کوردستان «جاف، جوانڕۆیی، بانەیی، فەیزوڵڵابەگی و.... و...» دێت.:: ڕۆستەم بەگ، عەبدووڵڵا بەگی میسباح، داوود بەگی جاف. 2- «کعر.» لە دەوری د ستەڵاتی عوسمانییاندا، لە عێڕاق و کوردستانی عێڕاقیش «وەکوو هەموو شوێنێکی دیکەی ئیمپڕاتووری عوسمانی» بە هێندێ کاربەدەستان گووتراوە و ئێستاش هەر بەکاردێت، بەڵام له جاران کەمتر بووه و شێوەی ڕەسمی بوونی خۆشی له دەست داوه. 3- «کعر.» به نیشانەی ڕێز گرتن، لە قسەکردنا دەخرێته دوای ناوانەوه، بێ ئەوەی ئەو کەسەی خۆی سەرەک عەشیرەت یا کاربەدەستێکی میری بێ. تێبــ.ینی: آ» ئەم وشەیه به هۆی دەستەڵاتی عوسمانییەوه، لە هەموو خاکی ئیمپڕاتۆرێتی عوسمانیدا بڵاو بۆتەوه و گەلێ گۆڕانیشی بەسەردا هاتووه: له زمانی عەر ەبی و فارسیدا بۆته «بێگ»، ترک خۆیان دەڵێن «بەی، بێی»، له توونس «بای» دەگووترێ. پ» بوونه باوی ئەم وشەیه له حکومەتی «ترکانی عوسمانی» دا وەکوو قەبێکی ڕەسمی وای له هەندێ کەس کردووه که ڕەگەزی بەرنه سەر زمانی تورکی، لەوانه - که بە لای منەوه زۆریش سەیره - خوا لێخۆس بوو دوکتۆر «معین» ه «تم: فەرهەنگ، ج1، ل- 560، 631». بەڵام مامۆستا تەوفیق وەهبی «تم: هبێد، ل-10» وەک وشەیەکی ڕەسەنی کوردی نووسیویانه.
بەگ زاده
«ت.»، «کع.، کئێر.» 1- هەموو ئەو کەسانەی له بنەماڵەی «بەگ» ێک دەکەونەوه:: بەگزادەی جاف، بەگزاد ی فەیزوڵلابەگی، بەگزادەی هەورامان. 2- «مج.» خاوەن بنەماڵە و نیشان، نەجیب ڕەسەن. «عا.» نەبیل. 3-(بک.) ئەوانەی بە دێهاتی کوردستانەوە دەخولێنەوە و دەهۆڵ و زوڕنا لێدەدەن. (ت،: ژابا،ل- ٥٣و٥٤) تێبــ.- بەلای منەوە دەبێ بە نیشانەی قەدر زانین و حورمەت گرتنی هونەری ئەو کەسانە، ئەو لەقەبەیان درابێتێ.
1- بەگوڕ
[[ب‌/2 + 1- گوڕ]، ]
«بنت.» به هێز، بەقەوەت، بە تووندی، بەتین و تاقەت.:: بەگوڕ خۆی هەڵاویشت و بەسەر دیوارەکەدا بازدی دا.
2-بەگوڕ
[[ به/8 +1- گوڕ ] ]
«ست.» حاڵی کەسێکی هێز و تاقەتی زۆری هەبێ.:: جوامێر پیاوێکی بە گوڕه.
ئێل بەگی
[[کو: ئێل + بەگ + تو: ئی (ئم: نسب.)]، [کو. تو.]]
(نت.) گەورەی عێل، سەرۆکی خێڵ. ((کۆچ خێرت بۆ ئیمساڵ چۆن ساڵان)) ((تا لای ئێل بەگی ئێل نەوهاڵان)) (مەولەوی: مکب-٤١٧). *سەرئێل، سەرخێڵ، سەرکۆمار.
ئەڵقە بەگۆش
[[ئەڵقە= بە+ گۆش]، [عا. کو.]]
(ست.)، (سن.) تم: ئاڵقە لەگوێ.
بوخچه بەگەردانێ
«نت.»، « «کعر.» تم: بگەردانی.
بەگرت دان
[[ به‌/3+ گرت «گرتن» + دان «فع.» ] ]
«مست.، مت.» بوونه مایەی گیران و بەندکرانی کەسێ.
بەگون
[[ به/8 + گون ]]
«ست.» 1- نێرینەی هێندێ گیاندران که سیفەتی نێرینەیی تێدا زۆر دەردەکەوێت. 2- «مج.» حاڵی ئامیزادی بە زەبروزەنگ.
بەگوڕەگوڕ
[[ به/8+ 2- گۆڕ +3- ئه/2 +2-گۆڕ «ڕی. فع.» ] ]
«ست.» حاڵی کەسێکی بە نەڕەنەڕ و دەنگی بڵیند و تووڕەییەوه قسه بکا. # «مەنگوڕم به گوڕە گوڕم، مامەشم به مشە مشم». «فولکلۆر.» :: کوڕە هیچ نییه ئەوه هەمیشە هەروا بە گوڕەگوڕه.
بەگوێ دادان
«مست. مت.» به شێوەیێکی ناڕاستەوخۆ، مەبەستێک دە کەسێ گەیاندن.:: وا دیاره هێندێ قسەیان بە گوێ دا داوه.
بەگژداهاتن
«مست.لا.»، «مک.» پەلاماردرانی کەسێک لە لایەن کەسێکی ترەوه به نیازی خراپ، جا چ به قسە و دمەقاڵە بێ یا بە تێڵا و هەر شتێکی لەم بابەته. تێبــ.ینی: ئەم مەسدەره لە حاڵێکدا دەکاردەکرێ کە ئە و کەسە ی بەگژیداچوون، کاەهساتەکه بۆ یەکێکی تر بگێڕێتەوه.:: هەر له هێچ و خۆڕایی بە گژم داهات.
بەگژداچوون
«مست. مت.» «مک.» پەلاماردانی کەسێک لە لایەن یەکێکی ترەوه بە نیازی شەڕ و خراپه. «هس.: به گژداهاتن». * «مک.» دەگژڕاچوون.
بەگیان کەوتن
«مست.لا.» 1- به چاکی و خێرایی هەزم بوونی خواردەمەنیەک:: هێندەت پەله کرد نەتهێشت نانەکەمان به گیانی بکەوێ. 2- خواردەمەنییەک له لایەن کەسێکەوه: ترخێنەم به گیان ناکەوێ.* بە دڵەوه نووسان.
بەگیرهاتن
«مست. لا.»، «کعر.» تم: بەگیر کەوتن.
بەگیرهێنان
[ ]
«مست. مت.»، «کعر.، کئێر.» 1- دۆزینەوەی کەسێک که خۆی لە ڕووبەڕووبوون دەگەڵ کەسێ یا کەسانێ بپارێزێ:: له کووچەی ماڵی خۆیان بە گیرمان هێنا هەر چۆنێ بێ لەم دوو سێ ڕۆژانه دا به گیری دێنین. 2- پەیدا کردنی شتێکی پێویست:: هه موو کتێبــ.خانەکانی بێڕوت گەڕام کتێبــ.ێکیان ڕاسپاردبووم بەگیرم هێنا.* «مک.» وەگیر هێنان «مک.، سیم.» بەگیر خستن سیم. بەرگیر خستن، بەرگیرهێنان.
بەگیروەستان
«مست. لا.» وەژان کەوتنی ئەندامێک یا جێگایەکی لەشی ئادەمیزاد و له کارکەوتنی * «مک.» ڕاگیران.
بەگیرگه
[[ به گیر + گه «= ئك + 5- ئه/2]]
«ست.»، «مک.» حاڵی کەسێکی لەسەر قسه و له کاراندا زۆر خۆ ڕابگرێ، کەسێکی بەرامبە ر ڕووداوان یا خەڵکی، کەمتر خۆ بەدەستەوه بدا.
بەگەن کردن
[[ تو. كو.]، [ به‌گه‌‌ن + كردن.] ]
«مست.لا.»، «کک.» به لاوه باش بوونی کارێ، شتێ یا قسەیێ.:: ئەگەر کراسەکه بە گەن ناکەی بۆی دەبەینەوه. *پەسند کردن.
بابەگەورە
[[باب + ئە +گەورە]]
(نت.) ١- تم: باپیر. ٢- منداڵان بۆ بانگ کردن و ڕووی قسە تێکردن، دەگەڵ باوکی باوکیان بەکاری دێنن. بابەگەورە گیان منیش دەگەڵ خۆت بەرە. تێبــ.- لەم حاڵەتەدا (٢-ئە) دەگەڵ دەنگی (ئە)ی دوایی وشەی گەورە تێکەڵ بوون *باپیرە.