«ست:ڤەرازه»، «نا.»، «نێو، بک.» 1- گیاندارێکی بەهێز و قورسه، لەوانەیه بەچکە ی خۆیان بە شیری مە مکان به خێو دەکەن، سمی هەیە، پێستی ئەستوورە، تووکی کورت و ڕەقه، لمبۆزی هەیه، دوو ددانی لەو لاو لای دەمی هاتوونه دەر «شفره» یان پێدەلێن، بۆ خۆ پاراستن و شەڕ کردن کەڵکیان لێ وەردەگرێ.* «نێو.» خووگ، وەراز. «جن.» و راز. تێبــ.ینی:آ» ئادەمیزاد له زۆر کۆنەوه بەرازی کەوی کردووه و به «ڕەوه» به خێوی کردووه، له دەور و بەری چەمچەماڵ «کوردستانی عێڕاق» دێیەکی کۆن بەناوی «چەرمووگ» له ژێر خاک دەرکەوتووه زانایانی باستانناس لایان وایه یەکێک لەو شوێنانەی که ئادەمیزاد پاش ئەوەی ئەشکەوت نشینی بەلاوه ناوه، ئاوەدانی کردۆتەوه و شتی وای تێدا دۆزراوەتەوه پێشان دەدەن خەڵکی ئەم «دێ» کۆنه بەرازیان بەخێو کردووه پاش بڵاو بوونەوهی ئیسلامەتی له کوردستان و موسڵمان بوونی زۆربەی زۆری کوردان و لە بەر ئەوەی که خواردنی گۆشتی بەراز له ئیسلامەتیدا ڕەوا نییه، تۆوی «بەرازی کەوی» له کوردستانا بڕاوەتەوه و «فەله» ی کورد کەم تا بێشێک له ماڵانا بەخێوی دەکەن، بەڵام بەرازی کێوی له گەلێ شوێنی کوردستانا هەیه. ب «بەرازی کێوی زیاتر له ناو زۆنگ و مێشه و دارستاندا دەژی و شەوانه دەردەکەوێ و زەوی دەکێڵێ و زیان به باغ و کشتوکاڵ دەگەیێنێ. ج) «بەراز گیاندارێکی قەڵەو و گۆشت و خەزو بەزێکی زۆری هەیه، دەست و قاچی له چاو گەورەیی جە ستەی کورتن، ملی ئەوەنده نییه که بتوانێ سەری بەم لاو لای خۆیدا بچەرخێنێ. د» بەراز نێر یا گۆڵە بەراز «بڕەک» و «یەکانە» ی پێدەڵێن و دێڵەکەشی «مالۆس» ی ناوه. مالۆس هەر عومری گەیشته نۆ مانگ توانایی ئەوەی دەبێ یەکانه هەڵبگرێ و ساڵێ دوو جار، له سەرەتای بەهار و پاییزا دە تر ەکێ و هەرجاره 6- 12 بەچکەی دەبێ که پێی دەڵێن «کوودەڵه» یا «بزەڵه». بەراز تا پازده ساڵان دەژی. 2- «مج.» پیاوی قەڵە وی کورتەبنه.

«نت.، ست.» 1-کەسێکی گۆشتی بەراز بخوا. 2- لەقەبی عەشیرەتی قەڵخانییە که له مەڵبەندی کرمانشا دادەنیشن و تا ئێستاش گۆشتی بەراز دەخۆن.

«نت.» دوو ددانی گەورەیه که وڵاغی بەرزه پاش ئەو ی تەخت دەبێ و لە شیله پاک دەبێتەوه، لە تەمەنی 4- 6 ساڵیدا دەری دە کا.

1- بەرازێکی ڕقی هەڵستابێ و هەرچی بێته پێشی پەلاماری بدا. 2- «کن.» ئادەمیزادی ڕق ئەستوور هەر پیش بخواتەوه.:: تەماشای هەر دەڵێی بەرازی غەزریوه.

«نت.» ئەو کەسەیه که دەچێته بەر ڕەوەی بەرازان. شوانی بەرازان:: شێخی سەنعان حەوت ساڵی بەرازەوانی کرد.

(مست.)، (لا.) ١- ڕووبوڕووی یەک هەڵکەوتنی دوو شت. جاران ماڵی شێرکۆ دەگەڵ ماڵی نەوزاد بەرامبەر بوون. دوو لەشکرەکە بەرامبەری یەک بوون و سەرلە بەیانی شەڕ دەستی پێکرد. ٢- هاوسەنگ بوونی دوو شت. ٣- وەک یەک بوونی بەرزایی دوو شت. ٤- ڕاست ڕاوەستانی شەیێنی تەرازوو.

«ست.» 1- حاڵی دوو کەس یان دوو کۆمەڵە خەڵک یان دوو شت که هێندێ لێک دوور بن ڕوویان ده یەکتری بێ.:: دووکانی باوکی شێرکۆ بەرامبە ری ماڵی پیرۆته. «لەشکریان بەرامبە ر وەستاوه. «بەرامبەرم دامەنیشه، جەرگت دەرهێنام له ڕیشه» «فولکلۆر». 2- حاڵی دوو شتی بە تەنیشت یەکەوه لێک جیاواز که بڵیندییان وەک یەک بێ:: سەری شێرکۆ بەرامبەر شانی شابازه. تەرازۆکه بەرامبەره «کاسەکانی له سەر یەک خەت ڕاوەستاون» 3- له باتی...، مقابل... له جێگەی...:: بەرامبەر به پیاوەتی فەرهاد مەگەر بیکووژێ و باقی بداتەوه. تێبــ.ینی: دەنگی «ن» لەپاشبەندی «2-ئان» دا به جیرانە تی دەنگی «ب» له وشەی «1- ب ر/1» دا دادەگۆڕێ و دەبێته «م» .

«مست. لا.» 1- ڕووبەڕووی کەسێک وەستان «تحدی کردن». 2- دژایەتی کردنی کەسێ به کردەوه. 3- جوابه جەنگی کردن دەگەڵ کەسێ. 4-هاوسەنگ بوون

«مست. مت.» .1- پێک گرتنی دوو شت «نووسرا و...» بۆ دەرخستنی فەرق و جیاوازیان. «عا.» مطابقة. 2- وەک یەک لێ کردنی بەرزایی. قورسایی و.... و.... چەند شتان.

«نت.»، «سن.» تم: بەربەرەکانی. تێبــ.ینی: دەنگی «ن» ی پاشبەندی «ئێن» لەم وشەیەدا و له گەلێ وشەی تری لەم بابەتەدا دەکەوێ.

«حمس.» 1- وەک یەک بوون له درێژی، بە رزی، قورسی و... و.... دا. 2- دژایەتی، ناحەزی، نەیاری.

«مست. لا.» 1- وەکوو یەک لێهاتن.، هاوتا بوون، هاوسەنگ بوون له هەموو بابەتێکەوه 2- دژایەتی کردن.

«نا.»، «سن.» تم: بۆن و بەرامه.

«نت.»، «هل.» تم: بەرهەڵبێنه. تێبــ.ینی: جیاوازێکی بچووک له نێوان «بەرامپیل» و «بەرهەڵبێنه» دا هەیه، هەرچی بەرامپیله له بنەنگڵەوه ڕەت دەبێ و دوو لکی لەسەر شان گرێ دەدرێ، بەڵام شێوەی گرێ دانی «بەرهەڵبێنه» وا نییه. (تم: -)

«نا.» «شەکە نێرێکه تەمەنی له چوار ساڵان تێپەڕیبێ و شاخ و سەر و سەکوتی جوان و ڕێک و پێک بێ. به تایبەتی به خێوی دەکەن و دەیڕەنگێنن له کاتی پێویستدا «کاتی تایبەتی هەیه» بەری دەدەنه ناو مەڕان بۆ ئەوەی ئاوسیان کا.* «بک.» بەران. «جن.» غورچ. «سن.» قۆچ. بەران. هس.: «ڕووسی» بەران = مەڕ.

«ست.، «سن.» حاڵی ئینسانێ که لووتی هەر له نێوان برۆیانەوه به زەقی هاتبێته خوار هەتا دەگاته سەر تفەنگی کەسێکی کەپۆی کەوانەیی بێ.* «مک.» قەپۆز بەران.

«نت.» تم: بەر هەڵبێنه.

«نت.» نێرەی مەڕەسوور.

«نت.» تم: 1- ئاوی /١. ٢-«مج.»، «مک.» ڕەوا. «عا.» مباح.:: باوکی کردۆته بەراوی خە ڵک (بەلایەوە هیچ نییە ئەگەر خەڵک قسەی ناشیرن به باوکی بڵێن»، بەراویان کردووه «وایان لێکردووه که لای ڕەوا بێ جوێنی پێ بدەن قسەی پێ بڵێن و توڕەش نە بێ.»

«ست.» حاڵی مەڕ یا بزنێ که بەچکەی به ناوەخت فرێ دابێ.