تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



به ئەنداز «ه»
«بنت.» له قەدەر حاڵ، نه زۆر نه کەم، به حیساب. «نەڕووی فەرش گوڵ، مەست مەست به ئەنداز + گرتشان چۆپی وێنەی چوپی باز» .. «خانا- 62
ئەندازە
[[پە: هەنداچەک]]
(نا.) ١-حەجم یا میقداری هەر شتێک بە کێشانە یا پێوانە. بە ئەندازەی شەش گەز فاسونیان بۆ بکڕە، بە ئەندازەی سێ کیلۆ دەبێ، ئەندازەی قاچی چەندە؟ ٢- نە گەورە نە بچووک، پڕبەپێست، لە قەدەر حاڵ، حەددی مەعموولی هەر شتێک. ((بۆرە نەبێ بازەبێ، کلکی لە ئەندازە بێ)). ٣- مقیاسە هەندێ لە سەنعەتکار (بەنا، جلدوور...) بۆ هەندێ کاروباری پیشەی خۆیان تەرخانی دەکەن و بەپێی مەبەست شکڵی دەگۆڕێ و گەورە و بچووکیش دەبێ. ئەندازەی بەنایان، ئەندازەی بەرە تاسکڵاو، ئەندازەی وڵاغان ( بۆ پێوانی بەرزی و نزمی). ((قەت بە یەک ناگەن لە یەک جا ئەم خەزان و ئەو بەهار)) ((ڕاستی شمشاد و قەددی تۆ بە ئەندازەی یەکن)) (سالم: گ،-٦٠)
ئەندازە گرتن
(مست. مت.) ١-پێوانی درێژی، پانایی، قووڵایی، بەرزایی یا ئەستوورایی شتێک. ٢- دیاری کردنی مقیاسی جلوبەرگی ئینسان. بچۆ لای خەییاتەکە با ئەندازەت بگرێ. ((... هادی خان بۆ ئەندازە گرتنی هێلکەکان، کونێکی خڕی کردۆتە تەختەیەک...)) (قزڵجی: پێکەنین-١١٨)
ئەندام
[[ست: هەندامە. پە: هەنام، هەندام، هەننام]]
کەسێکی لە پارتێکی سیاسی، ڕێکخراوێکی پیشەیی یا لێژنەیەکی تایبەتی و... و... کاردەکا. ئەندامی پارتی دێمۆکراتی کوردستان، ئەندامی یەکێتی نووسەرانی کورد. ٣- (تت.) دەوڵەت یا وڵاتێک کە لە یەکگرتنی چەند دەوڵەتدا بۆ مەبەستێکی تایبەتی یا بۆ یەکێتی و پێکهێنانی دەوڵەتێکی فیدڕاڵی، بەشدار دەبێ. دەوڵەتی ئازربایەجان ئەندامە لە یەکێتی شووڕەویدا، عێراق ئەندامی جامیعەی عەرەبییە. تێبــ. آ) وەک ژابا نیشانی داوە دەنگی (ن) لە ئاوێستایی ئەم وشەیەدا (ن)ێکی گنە و سووکە دەنگێکی (گ) لە پاش (ن)ەکەوە هەیە، هەروەک لە بن لەهجەی سلەیمانیدا بەدی دەکرێ. ب) ژابا. (تم:-٢٢)ش و دوکتۆر معینیش (تم: فەرهەنگ-٣٧٢) جگە لە ئازای لەش ئەم وشەیان بە ئامرازی نێرینەیی مانا لێداوەتەوە. * (سن.) ئەنام.
ئەندۆ
[[پە: هەندۆه]]
(نا.) خەم و خەفەت، پەژارە. ((ئەوەندە ززاری کەرد جە ئەوەندۆی دەروون)) ((خوڕۆش کەرد نە سەنگ قوللەی بیستوون)) (خانا- ٤١٣).
ئەندێش
١- (نا.) تم: ئەندێشە. ((هەرچەند دەکەم فکر و ئەندێش، تەوەلابووم لە قەوم و خوێش)) (فۆلکلۆر). ٢- (ری. فع.) وەکوو پاشبەندێک لە تەرکیبدا سفەتی فاعیلی دروست دەکا. دوورەندیش (ئەو کەسەی قووڵ تێدەفکرێ، ورد لێک دەداتەوە). تێبــ.- ئەوەندەی پێم شک بێ لە کوردیدا هەر ئەو تەرکیبە هەیە.
ئەندێشە
[[پە: هەندێشیشن]]
(نا.) ١- بیر، خەیاڵات. ٢- ترس، غاییلە، مەترسی، واهیمە. ((ئای سلێمان بەگ عەداڵەت پیشە)) ((لە دێوی کێوی قاف بێ ئەندێشە)) (پیرەمێرد-٣٣٨) ((فەرقی ئینسان و وڵاغ ئەندێشەیە، ئەندێشەیە)) ((بۆ نەمانی عەقڵ و ئیدڕاک، مەی، دزێکی کارییە)) (دلدار: گم- ٢٥) *ئەندێش تێبــ.- هەرچەندە ئەم وشەیە لە ئەدەبیات و فۆلکلۆری کوردیدا بەکارهاتووە بەڵام بە لای منەوە وشەیەکی فارسییە.
ئەندەر
[[ست: ئەنتەرێ. پە: ئەندەر]]
(ئم.) مانای (دە...، لەناو...) دەبەخشێ و لە لەهجەی ناوەندیدا بێجگە لە یەک دوو کینایەدا نەبێ بەرچاو ناکەوێ و بە تەنیاییش نەبیستراوە. بەڵام لە لەهجەی باکووریدا (هوندور، هوندروو) بە مانای (ژوورەوە، داخڵ) ماوە. یەکەندەر دوو (یەک ئەندەر دوو)، (کن.) کتوپڕ، لە ناکاو.
ئەندەروون
[[پە: ئەندەرۆن]
(نا.)، (کئێر.) ١- ژووری ماڵ، ئەو بەشەی ماڵ کە ژن و منداڵی لێ دادەنیشن. *حەرەم// بیروونی. ((یارم لە ئەندەروون هات دەستی ڕەقیب لە دەستا)) ((غەمناک و شادمانم ڕەحمەت عەزابی هێنا)) (سالم: گم-٣٥). ٢- ناوەوەی هەموو شتێک، * داخڵ. لە ئەندەروونی ئەشکەوتەوە هاتە دەر// دەرێ، دەرەوە. ٣- ناوزگ، دەروون. ((میرزا تەها! میرزا تەها ئەمە ئەگەر ئەو ئاوەمان خواردباوە و ئەو عەقڕەبە چووبا دە ئەندەروونمانەوە ئەندەروونی وەبەر نێشان داباین تەکلیفە مە چ بوو.)) (حوسێن ئاغای حاجی خۆشێ) تێبــ.- ئەم وشەیە لە دوو کەرتی (ئەندەر) و (ڕوون) پێکهاتووە، بەشی دووەم (ڕوون) لە پەهلەویدا بە مانای (لا، تەرەف...) وەکوو پاشبەند بەکارهاتووە، تم: (فرە: پفا-٣٨٩)، بەم پێیە مانای وشەکە دەبیتە: لای ناوەوە، ژوورەوە.
زیاد لە ئەندازە
تم: لە ئەندازە بەدەر. ئەم پاڵتۆیە زیاد لە ئەندازە گەورە و دەڵبە دەڵەی بۆ تۆ نەکراوە.
لە ئەندازە بەدەر
حاڵی شتێک کە لە حەددی مەعموولی تێپەڕیبێ. ((... دانەکانی ڕەش هەڵگەڕاون، هەموو، هۆی جگەرەکێشانی لە ئەندازە بەدەرە...)) (قەفتان: چیرۆک-٧٠) *زیاد لە ئەندازە، بێ ئەندازە.
١- ئەنداز
[[= ئەندازە]]
(نا.) تم: ئەندازە. لە ئەنداز بەدەرە.
٢- ئەنداز
(ری. فع.) کاری پاشبەند دەکا و بە دوای ناوێکەوە دەلکێ و ناوێکی تازە دروست دەکا. بارەنداز (بار ئەندازپایەنداز (پائەنداز)، تیرەنداز (تیرئەنداز)، چاوەنداز (چاوئەنداز)، خاکەنداز (خاک ئەنداز). تێبــ.- ئەم وشەیە ڕیشەی مەسدەرێکە کە لە فارسیدا بۆتە (ئەنداختەن) و لە سەرف کردنا بۆ زەمانی ئاییندە و... دەبێتە (ئەنداز) بەرامبەری ئەم مەسدەرە لە کوردیدا (ئاویشتن) هەیە.