تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 9
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئازادییە مەدەنییەکان
بەو
ئازادییە کەسەکی و کۆمەڵایەتییانە دەگوترێ
کە
دەستی
بە
سەر
پێوەندییە مەدەنییەکانی تاکدا گرتووە و یاساش
لە
بەرانبەر
هەرچەشنە دەستێوەردانێکیان ڕادەوەستێ،
مەگەر
ئەوەیکە
لەگەڵ
بەرژەوەندی
گشتیدا
ناکۆک
بێت. ئازادییە مەدەنییەکان
لە
زاراوەی یاساییدا پێی دەگوترێ"مافەکانی
تاک
".
ئازادی
مەدەنی، یەکێک
لە
چەمکە سەرەکییەکانی ئەندێشەی
سیاسی
دیموکراتیکی نوێیە و
لە
ماناێیکی بەربڵاودا بریتییە
لە
:
ئازادی
تاک
بۆ
ئەنجامی
هەر
کردەێیکی
کەسی
و
هەبوونی
ماڵ
و
دارایی
و
سوود
لێوەرگرتنیان و
ئازادی
بڕوای
ئایینی
و پەرەستشی
ئازاد
و
ئازادی
بیروباوەڕ.
لە
سیستەمێکی یاسامەنددا
قانوون
لە
بەرانبەر
دەسدرێژکردنی
دەوڵەت
یا
هەرکەسێکی
دیکە
بۆ
سەر
ئەم
ئازادییانە دەوەستێ و پشگیرییان
لێ
دەکات.
هەندێ
لە
پێناسەکان، مانای
ئازادی
تاک
تەنیا
بە
پاراستنی
تاک
و
بڕوا
و داراییەکانی
لە
بەرانبەر
دەسکاری
خۆخوازانەی حکوومەت دەبەستنەوە.
هەندێ
جار
ئازادییە مەدەنییەکان
بە
بژاردە
ناوبردە دەکەن،
وەکوو
ئازادی
ڕادەربڕین و
نووسین
و
بڵاوکردنەوە
و سازدانی ڕێکخراوە و
کۆبوونەوە
بێ
مەترسی
یان
سزادانی
دەوڵەت
. کاتێک
ئەم
ئازادییانە
بە
بژاردن
بێتە
ئاراوە، ڕیزکردنییان بەپێی کۆمەڵگەکان
جیاواز
دەردێ
و ناکری لیستێکی هاوشێوە
بۆ
هەموو
کۆمەڵگەکان
تۆمار
بکرێت.
بەڵام
لە
باری
سیاسییەوە،
ئازادی
بیروڕا و مەرام و
کۆمەڵ
و ڕادەربڕین،
لە
جوملەی
ئەو
ئازادییە سەرەکییەکانەن
کە
تەواوی
دەستوورە دیموکراتییەکان لەسەری کۆکن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فیدراسیۆنی جیهانی یەکێتییە کرێکارییەکان
ئەم
فیدراسیۆنە یەکێک
لە
گەورەترین ڕێکخراوەکانی
کرێکاری
جیهانە
کە
لە
ساڵی 1945
لە
لایەن
یەکێتییە کرێکارییەکانی 54
وەڵاتی
جیهان
بۆ
وێنە
ئەمریکا
و بریتانیا و
یەکێتی
سۆڤیەت
لە
پاریس دامەزراوە.
بەڵام
هەندێ
لە
یەکێتییە کرێکارییەکانی
ئەمریکا
بەو
بیانووەی
کە
لە
یەکێتییە کرێکارییەکانی سۆڤیەتدا
ئازادی
ڕاستەقینە
لەبەرچاو
ناگیردرێ،
لەم
فیدراسیۆنەدا بەشدارییان نەکرد.
بەهۆی دروستبوونی
ناکۆکی
ئایدیۆلۆجیایی
لە
نێوان
بلۆکی
ڕۆژهەڵات
و بلۆکی
ڕۆژاوا
لە
ژانوییەی 1949، یەکێتییە کرێکارییەکانی
ئەمریکا
و بریتانیا و
چەند
وەڵاتێکی
دیکە
بە
تەواوەتی
لەم
فیدراسیۆنە وازیان
هێنا
و
هەر
لەو
ساڵەدا «کۆنفیدراسیۆنی نێودەوڵەتی
کرێکاری
ئازاد
»
یان
پێکهێنا
کە
زۆربەی یەکێتییە کرێکارییەکانی وەڵاتانی ناکۆمۆنیست تێیدا
بوون
بە
ئەندام
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
مافە سرووشتییەکان
ئەم
چەمکە
لە
ئەندێشەی ئەورووپا، پێشونەیەکی دێرینی
هەیە
بەڵام
زێدەتر
لە
سەدەکانی 17 و 18 بڕەوی
پەیدا
کرد
.
مافە
سرووشتییەکان بریتین
لەو
مافانەی
کە
بەپێی «یاسای سرووشتی» دراوە
بە
تاکی
مرۆڤ
و شتێکی
نەگۆڕ
و حاشاهەڵنەگرە و
بۆ
هەموو
کەسێک یەکسانە. بیرمەندانی
سیاسی
ئەورووپا
ئەم
مافانە
بە
مافێک ئەزانن
کە
مرۆڤ
لە
پێش
بەدیهاتنی
دەوڵەت
،
بە
شێوەێکی
خۆڕسک
و سرووشتی
لێی
بەهرەوەر
بووە
.
سەرەکی
دیکەین
مافە
سرووشتییەکانی
مرۆڤ
بریتین
لە
: مافی
ژیان
، مافی
ئازادی
و مافی
یەکسانی
.
هەندێ
لە
بیرمەندانی
سیاسی
دوو
زاراوەی «مافی
یاسایی
»
لەگەڵ
«مافی سرووشتی»
جیا
دەکەنەوە و زیاتر
لە
سەر
مافی
یاسایی
لەنگەر
دەگرن.
ئەم
جیاوازییە
تاکوو
سەرەتاکانی سەدەی
بیستەم
دەوامەی
بوو
،
لەمەودوا
«مافی
یەکسانی
بێ
فەرق
و
جیاوازی
بۆ
هەموو
ئەندامانی بنەچەی
مرۆڤ
» ڕاگەیاندرا و
ئەم
دەستەواژە
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافی
مرۆڤ
(بڕوانە مافەکانی
مرۆڤ
)
کە
لە
کۆمەڵەی
گشتی
نەتەوەیەکگرتووەکان (1948)
لە
پاریس
پەسند
کرا
هاتە
ئاراوە.
ناوەرۆکی بوێرانەی بیرۆکەی
مافە
سرووشتییەکان
کە
لە
سەدەی 17
سەری
هەڵدا،
ئەم
بنەمایە
بوو
کە
حکوومەت
دەبێ
لەسەر
خواست
و ڕەزایەتی
خەڵک
دابمەزرێت. لایەنگرانی
ئەم
تیۆرییە
بەم
قەناعەتە
گەیشتن
کە
«کۆمەڵگەی
سیاسی
»
خۆی
بەرهەمی پەیمانێکی کۆمەڵایەتییە.
لەم
ڕووەوە
خواستی
خەڵک
،
تەنیا
یەکسانی
و
عەدالەت
بووە
و یەکسانیش دەرکەوتێک
بووە
بۆ
ئەو
پەیمانە
کۆمەڵایەتییە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیماننامەی نێودەوڵەتی مافە مەدەنی و سیاسییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە، لەباری یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن (بڕوانە مافی مرۆڤ). پەیماننامەکە پێکهاتووە
لە
کۆمەڵێک مافی مەدەنی و
سیاسی
هاوبەش
بۆ
هەموو
مرۆڤێک
کە
دەوڵەتەکان
پابەند
دەکات
بە
پیادەکردن
و بەرزڕاگرتنیان.
ئەم
پەیماننامە
53
مادە
لەخۆ دەگرێ و گرنگترین مافەکانی بریتین
لە
: مافی
ژیان
و
ئاسایش
،
ئازادی
بزووتنەوە
،
ئازادی
ڕێکخستنی
کۆبوونەوە
و خۆپیشاندان،
ئازادی
بیروڕا و
ئایین
و
ئەندێشە
و سڕینەوەی کۆیلایەتی، مافی چارەی خۆنووسینی نەتەوەکان و قەدەخەکردنی
ئەشکەنجە
. ڕەشنووسی
ئەم
پەیماننامە
،
سەرەتا
لە
ساڵی 1954
لە
کۆمیسیۆنی مافەکانی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
پێشنیاز
کرا
و
لە
ساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتی
پەسند
کرا
.
ئەم
پەیمانە
لە
ساڵی 1976
بە
کۆی 35
دەنگ
تەوزیم
کرا
و
وەک
یاسایەک بڕاوەتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
پەیمانی نێودەوڵەتی مافە ئابووری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەکان (1966)
یەکێکە
لەو
دوو
پەیماننامە
گرنگە
نێودەوڵەتییە
کە
ئەو
مافانەی
لە
جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی مرۆڤدا
باسی
لێکراوە،
لە
باری
یاساییەوە زەمانەتیان دەکات
تاکوو
جێبەجێ
بکرێن.
ئەم
پەیماننامە
داخوازییەکانی
هەموو
مرۆڤێکی
لەمەڕ
مافە
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و کولتوورییەکان
لەبەرچاو
گرتووە و دەوڵەتەکانی
بە
مسۆگەرکردنی
ئەم
مافانە ڕاسپاردووە.
ئەم
پەیمانە
31
مادە
لەخۆ دەگرێ
کە
بۆ
نموونە
دەکرێ
ئاماژە
بدەین
بە
مافی خودموختاری،
کار
و
پشوودان
، مافی
مانگرتن
و دامەزراندنی ڕێکخراوە، ڕزگاربوون
لە
هەژاری
و برسییەتی و
نەخۆشی
،
پەروەردە
و باشترکردنی
باری
ژیان
و
گوزەران
.
هەنگاوە سەرەتاییەکان
بۆ
داڕشتنی
ئەم
پەیمانە
لە
لایەن
کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان
بە
ئەنجام
گەیشت و
لە
ساڵی 1954
بە
کۆمەڵی
گشتی
ئەم
ڕێکخراوە ڕاگەیاندرا.
بەڵام
تاساڵی 1966
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
پەسند
نەکرا و
لە
ساڵی 1976
پاش
پەسند
کردنی 35
وەڵات
یەکلاکرایەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆمەڵکوژی ئەرمەنییەکان
بریتییە
لە
کوشتنی
بە
کۆمەڵی
کەمینەی مەسیحی
ئەرمەنستان
کە
لە
نێوان
ساڵەکانی 1915
تا
1923
لە
لایەن
سوڵتان
عەبدولحەمیدی
دووهەم
،
ئیمپراتۆری
عوسمانی
بە
ئەنجام
گەیشت.
لە
لایەن
ئەرتەشی تورکەوە،
چەند
ئاکارێکی نامرۆڤانەی
دیکە
دەرحەق
بە
ئەرمەنییەکان ڕوویداوە
کە
بۆتە
هۆی
کۆچی
زۆرەملێی نزیکەی
دوو
ملیۆن
ژن
و
پیاو
و
منداڵی
ئەرمەنی
بۆ
سووریا
و کوشتنی نزیکەی 600
هەزار
کەس
لەم
ڕێگەدا.
لەم
ساڵانەی دواییدا
هەر
لایەن
و گرووپێک
ئەم
کۆمەڵکوژییەی خستبێتە
ژێر
پرسیارەوە،
لە
لایەن
دەوڵەتی
تورکیاوە
تووشی
زەخت
و گوشار
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنڤانسیۆنی ئەورووپی پاراستنی مافەکانی مرۆڤ و ئازادییە بنەڕەتییەکان
پەیماننامەیەک
کە
لە
ساڵی 1950
لە
نێوان
پانزە
وەڵاتی
ئەورووپای
ڕۆژاوا
مۆرکرا
بە
مەبەستی
پاراستن
و مسۆگەر کردنی
ئازادی
و مافەکانی هاووەڵاتیانی
خۆیان
.
ئەم
ماف
و ئازادییانە بریتییە
لە
: مافی
ژیان
و
ئازادی
، قەدەغەکردنی کۆیلایەتی و دیلیەتی،
دڵنیایی
و بێخەمی
لە
دەسگیرکردن،
زیندانی
کردن
و دوورخستنەوەی
پڕوپووچ
، مافی
داکۆکی
کردن
لە
دادگەیەکی بێلایەن،
ئازادی
ئەندێشە
و بیروڕا و
ئایین
و
ئازادی
کۆبوونەوە
. (
بۆ
نموونە
ڕێکخستنی
یەکیەتی
و …)
لە
ساڵی 1959 «دادگەی ئەورووپایی مافەکانی
مرۆڤ
»
بە
مەبەستی جێبەجێکردنی
ئەم
گرێبەستە دامەزرا و هاووەڵاتیان مافی
ئەوەیان
هەیە
داواکاری و شکاتەکانیان
لە
دەوڵەتی
خۆیان
ڕادەستی کۆمیسیۆنی مافەکانی
مرۆڤ
بکەن.
ئێستا
21
وەڵاتی
ئەورووپی
لەم
کۆنڤانسیۆنە ئەندامن و
چەند
پرۆتۆکۆلیشی
پێ
زیاد
بووە
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
کۆنڤانسیۆنی مافە سیاسیەکانی ژنان
ئەم
کۆنڤانسیۆنە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتی
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ڕێکەوتی 20ی سێپتەمبەری 1952
پەسند
کرا
.
ئەم
بڕیارنامە
لە
چوارچێوەی جێبەجێکردنی مادەکانی جاڕنامەی
نەتەوە
یەکگرتووەکان و جاڕنامەی گەردوونی مافەکانی
مرۆڤ
هاتە
ئاراوە و
بەم
پێیە
هەموو
وەڵاتانی
ئەندام
، بەڵێنیان داوە
کە
مافەسیاسیەکانی ژنان
تا
ئاستێکی
یەکسان
لەگەڵ
پیاواندا بپارێزرێ. بەپێی
ئەم
کۆنڤانسیۆنە
دەبێ
ژنانیش، هاوشانی پیاوان
لە
مافەکانی
هەڵبژاردن
و
پاڵاوتن
و
گەیشتن
بە
پلەوپایە ئیداریەکان
بەهرەوەر
بن
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
گفتوگۆی شارستانەتیەکان
پڕۆژە بڕیارێک
لە
بەرانبەر
تیۆری «ململانێی شارستانەتیەکان» و
بیرکردنەوە
دەربارەی
گفتوگۆ
لە
جیاتی
ململانێ
و ڕواوروویی
بۆ
چارەسەر
کردنی کێشەکان.
ئەم
پێشنیازە
لە
دانیشتنی
سەرۆکی
وەڵاتانی ئەندامی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
لە
تاران
(1997)
لە
لایەن
محەمەد خاتەمی
سەرۆک
کۆماری
ئێران
ئاڕاستە
کرا
و دواتر
لە
دوازدەیەمین دانیشتنی وەڵاتانی ئەندامی بزووتنەوەی بێلایەن (1998)
لە
ئەفریقای باشووری
چێ
کرا
.
هەمان
ساڵ
لە
کۆمەڵی
گشتی
نەتەوەیەکگرتووەکان
هاتە
ئاراوە و
لە
دانیشتنی 23 ئۆکتۆبەر،
بە
کۆی
دەنگ
پێشنیازی
ئێران
کەوتە
بەرباس و
سەرەنجام
لە
4ی نۆڤەمبەر
بڕیار
درا
کە
ساڵی 2001،
بە
ناوی
ساڵی گفتوگۆی
نێوان
شارستانەتییەکان
لە
ئاستی جیهاندا
پەسند
بکرێت.