وشەدان

دایەلیکتیک لە وشەی لاتینی dialect و وشەی یۆنانی dialekt بە واتای «پەیڤ»، «گفتوگۆ»، «زمان» و «زاراوە» پێکهاتووە. زاراوەی دایەلیکتیک، یەکەم جار لە لایەن هێرکلیتس (540-475پ.ز) فەیلەسوفی یۆنانی ڕوون کراوەتەوە. دایەلیکتیک، بە کورتی بریتییە لە لێکۆڵینەوەی ورد و لۆژیکیی مەسەلەیەک بۆ گەیشتنە ئەنجام. بە واتایەکی دیکە هونەر و زانستی گفتوگۆکردن. ئینسکلۆپیدیای دالامبر و دیدرۆ (1766-1751)، دایەلیکتیک بە «هونەری بەڵگاندن و گفتۆگۆکردن» پێناسە دەکات. لەوە بەدواوە، مانای ئەم زاراوە تەنیا لەسەر «توانێیی بەڵگە هێنانەوە» خۆلاسە بۆتەوە و بەمجۆرە دایەلیکتیک، لەگەڵ لۆژیک (ژیربێژی) هاوواتا بۆتەوە. ئەم زاراوە لە سەدەی نۆزدە لە لایەن فەیلەسوفانی ئایدیالیست بە تایبەت فەیلەسوفی ئەڵمانی، هێگل (1831-1770) بە شێوەیەکی بەربڵاو بەکار هێنرا. هێگل لەو باوەڕەدا بوو کە جیهان و هەموو ئەو شتانەی کە تێیدایە، بەردەوام لە گۆڕاندایە و هەمووشتێک گرێدراوی یەکترن و بە کەڵکوەرگرتن لە دایەلیکتیک، دەتوانین بنچاخی گۆڕانکارییەکان بدۆزینەوە و لە چۆنییەتی گۆڕانیان بکۆڵینەوە.
بەڵام هێگل، «ڕۆح»ی لە پێشەوە دادەنا و دەیگوت ڕۆح دایەلیکتیکە چونکە پێوەندی بە پێشکەوتنی هزرەوە هەیە و پێشکەوتنی هزریش، بەهۆی گفتوگۆ و پێکدادانی ئەندێشەکانەوە دێتە بەرهەم. هەر بەم بۆنەوەیە کە هێگل وەکوو فەیلەسوفێکی ئایدیالیست ناسراوە. هەر چەند مارکس و ئەنگڵس لە هەمبەر گۆڕانکاری شتەکان لەگەڵ تیۆرییەکەی هێگلدا هاودەنگن بەڵام لە هەمان کاتدا دەڵێن کە وێناکانی ئێمە بەهۆی شتەکانەوە دروست دەبن و ئەگەر بیروڕای ئێمە دەگۆڕێت، بەهۆی ئەو گۆڕانکارییانەیە کە لە دەوروبەرماندا ڕوو دەدەن.
لە دایەلیکتیکی هێگڵدا «ئایدیا» کە لە پرۆسەیەکی دایەلیکتیکی لە سروشت و زەین دا چێدەبێت، بەهۆی ناتەباییەک دێتە ئاراوە. هێگڵ ئەم ڕەوتە بە سێ قۆناخ دابەش دەکات کە بریتین لە: تێز (دۆخی هەنووکە)، ئانتی تێز (دۆخی بەرانبەر)، سەنتێز (دۆخی ئاوێتە). بۆ نموونە لە بارەی کۆمەڵگەی سیاسی فەرەنسەوە، ئەم سێ قۆناخە بەمجۆرە شرۆڤە دەکرێت:
لە قۆناخی یەکەمدا کە تێز دێتە ئاراوە، سیستەمی پاشایەتی لە وەڵاتی فەرەنسە دادەمەزرێت. لە قۆناخی دووهەم واتە ئانتی تێز، شۆڕشی مەزنی فەرەنسە سەردەکەوێت. سەرەنجام لە قۆناخی سێهەمدا کە قۆناخی سەنتێز ناونووس کراوە، هێگڵ، «ئیمپراتۆریەتی ناپیلئۆن» کە کاریگەریی لە کەسایەتی ئەو وەرگرتووە، بە سەنتێزێک لە قەڵەم دەدات.
بەگشتی دایەلیکتیک ئەم باوەڕە تەشەنە پێ دەدات کە هەموو شتێک و هەر بابەتێکی کۆمەڵایەتی و چارەنووسساز بەهۆی زنجیرەیەک پێشکەوتن و بەپێی گوزەران بە پرۆسەیەکدا دروست بوون و لەناوچوون و گەشە دەکەن. هەموو شتێک لە حاڵی جووڵە و گۆڕاندایە و دەکەوێتە بەر وەرچەرخانی مێژوویی. لەم ڕووەوە دایەلیکتیک ئامرازێکە کە دەستبەجێ دەتوانێ سەرەتا و کۆتایی شتەکانمان بۆ ڕوون بکاتەوە و لەڕێگەی توێژینەوە و گفتوگۆ، لە ڕاستییەکان ئاگەدارمان بکاتەوە.

سەرچاوە: فەرهەنگی کوردستان

دایەلە

دایه٬ دایکێ٬ هۆدا

سەرچاوە: فەرهەنگی خاڵ

دایەن

ژنێکی بە شیرە لە مەمک بدا بە منداڵی شیرەخۆرە

سەرچاوە: هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)

دایەن

دایه، شیردە بە بچە دیگران

تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان