گلیز، لعاب دهن

لیقاو

لیرن، گلیزن، خُلُشکن.

دەماوی. [لیقن، لیکاوی]

ماجّ، بَزّاق، بَسّاق، بَصّاق، لَعّام، رَوّال، رَیّال، رَضّاب.

کسی که آب دهنش سرازیر است

کەسێکە کە لیکی زۆربێ

لیقۆ، لیقن

(لیکوور - lîkûr)

جۆرە شەرابێکی بەتام و بۆن و شیرینە.

سبزه شاداب

گیای ناسکی نازاو

شینکەی تورت و تێراو

کمک کننده

یارمەتی دەر، هاریکار

یاریکار._ی: یاریکاری

چچوله

میتکە، قیتکەی قوز، بەلۆکە

گەمەیەکی کوردییە

دیالکتیک

Dialectic

دایەلیکتیک لە وشەی لاتینی dialect و وشەی یۆنانی dialekt بە واتای «پەیڤ»، «گفتوگۆ»، «زمان» و «زاراوە» پێکهاتووە. زاراوەی دایەلیکتیک، یەکەم جار لە لایەن هێرکلیتس (540-475پ.ز) فەیلەسوفی یۆنانی ڕوون کراوەتەوە. دایەلیکتیک، بە کورتی بریتییە لە لێکۆڵینەوەی ورد و لۆژیکیی مەسەلەیەک بۆ گەیشتنە ئەنجام. بە واتایەکی دیکە هونەر و زانستی گفتوگۆکردن. ئینسکلۆپیدیای دالامبر و دیدرۆ (1766-1751)، دایەلیکتیک بە «هونەری بەڵگاندن و گفتۆگۆکردن» پێناسە دەکات. لەوە بەدواوە، مانای ئەم زاراوە تەنیا لەسەر «توانێیی بەڵگە هێنانەوە» خۆلاسە بۆتەوە و بەمجۆرە دایەلیکتیک، لەگەڵ لۆژیک (ژیربێژی) هاوواتا بۆتەوە. ئەم زاراوە لە سەدەی نۆزدە لە لایەن فەیلەسوفانی ئایدیالیست بە تایبەت فەیلەسوفی ئەڵمانی، هێگل (1831-1770) بە شێوەیەکی بەربڵاو بەکار هێنرا. هێگل لەو باوەڕەدا بوو کە جیهان و هەموو ئەو شتانەی کە تێیدایە، بەردەوام لە گۆڕاندایە و هەمووشتێک گرێدراوی یەکترن و بە کەڵکوەرگرتن لە دایەلیکتیک، دەتوانین بنچاخی گۆڕانکارییەکان بدۆزینەوە و لە چۆنییەتی گۆڕانیان بکۆڵینەوە.
بەڵام هێگل، «ڕۆح»ی لە پێشەوە دادەنا و دەیگوت ڕۆح دایەلیکتیکە چونکە پێوەندی بە پێشکەوتنی هزرەوە هەیە و پێشکەوتنی هزریش، بەهۆی گفتوگۆ و پێکدادانی ئەندێشەکانەوە دێتە بەرهەم. هەر بەم بۆنەوەیە کە هێگل وەکوو فەیلەسوفێکی ئایدیالیست ناسراوە. هەر چەند مارکس و ئەنگڵس لە هەمبەر گۆڕانکاری شتەکان لەگەڵ تیۆرییەکەی هێگلدا هاودەنگن بەڵام لە هەمان کاتدا دەڵێن کە وێناکانی ئێمە بەهۆی شتەکانەوە دروست دەبن و ئەگەر بیروڕای ئێمە دەگۆڕێت، بەهۆی ئەو گۆڕانکارییانەیە کە لە دەوروبەرماندا ڕوو دەدەن.
لە دایەلیکتیکی هێگڵدا «ئایدیا» کە لە پرۆسەیەکی دایەلیکتیکی لە سروشت و زەین دا چێدەبێت، بەهۆی ناتەباییەک دێتە ئاراوە. هێگڵ ئەم ڕەوتە بە سێ قۆناخ دابەش دەکات کە بریتین لە: تێز (دۆخی هەنووکە)، ئانتی تێز (دۆخی بەرانبەر)، سەنتێز (دۆخی ئاوێتە). بۆ نموونە لە بارەی کۆمەڵگەی سیاسی فەرەنسەوە، ئەم سێ قۆناخە بەمجۆرە شرۆڤە دەکرێت:
لە قۆناخی یەکەمدا کە تێز دێتە ئاراوە، سیستەمی پاشایەتی لە وەڵاتی فەرەنسە دادەمەزرێت. لە قۆناخی دووهەم واتە ئانتی تێز، شۆڕشی مەزنی فەرەنسە سەردەکەوێت. سەرەنجام لە قۆناخی سێهەمدا کە قۆناخی سەنتێز ناونووس کراوە، هێگڵ، «ئیمپراتۆریەتی ناپیلئۆن» کە کاریگەریی لە کەسایەتی ئەو وەرگرتووە، بە سەنتێزێک لە قەڵەم دەدات.
بەگشتی دایەلیکتیک ئەم باوەڕە تەشەنە پێ دەدات کە هەموو شتێک و هەر بابەتێکی کۆمەڵایەتی و چارەنووسساز بەهۆی زنجیرەیەک پێشکەوتن و بەپێی گوزەران بە پرۆسەیەکدا دروست بوون و لەناوچوون و گەشە دەکەن. هەموو شتێک لە حاڵی جووڵە و گۆڕاندایە و دەکەوێتە بەر وەرچەرخانی مێژوویی. لەم ڕووەوە دایەلیکتیک ئامرازێکە کە دەستبەجێ دەتوانێ سەرەتا و کۆتایی شتەکانمان بۆ ڕوون بکاتەوە و لەڕێگەی توێژینەوە و گفتوگۆ، لە ڕاستییەکان ئاگەدارمان بکاتەوە.

ڕێگای سەبرکردن و باری مەینەت هەڵگرتنی گرتبوە بەر.

قانیعی بابی ڕەضا و ڕاضی بە پووش و دڕک و داڵ
سالیکی صەبر و تەحەممول، بوردەبار و هیچ نەوێژ

ڕێ گرتووەبەر.

بۆ سەیری خەرامیدەنی ئەم سەرو قەدانه،
صۆفی له طەڵەبدان و، هەموو سالیکی ڕاهن

(سیلیکات - sîlîkat)

سیلیکات، خوێی ئه سیدی سیلیکات.

(سیلیکوز - sîlîkûz)

نه خۆشی سییه کانه، چار نه کرێ ده بێ به سیل.

(شالی کار - şalikar)

مەرزەوان،کەسێک کەبرنج بچێنێ.

ماتریالیسم دیالکتیک

Materialism Dialectical

تیۆرییەکی فەلسەفی دەربارەی مێتافیزیک کە لە لایەن فردریک ئەنگڵس ـــ بۆ جەخت کردن لەسەر بۆچوونەکانی مارکس لەم بارەوە ـــ لە کتێبی ئانتی دورینگ (1878) و دایەلیکتیکی سرووشت (1925) ئاڕاستە کراوە. (هەڵبەت ئەم زاراوە یەکەم جار لە لایەن پولخانۆف بەکار براوە). ئەم فەلسەفە، پاش ئەوەی کلک و گوێی کرا، بوو بە فەلسەفەی ڕەسمی حیزبە کۆمۆنیستەکان و «مەتریالیزمی مێژوویی» کامڵ کرد. مەتریالیزمی دایەلیکتیکی، تەنها مادە بە ڕاست و گرنگ دەزانێ و بە بناغەی گەردوون دایدەنێت. ئەم فەلسەفە، سەرچاوەی هەموو نیشانە و بەرهەمەکانی ژیان بە مادی لەقەڵەم دەدا و هەموو گۆڕانکارییەکان بە مادە پەیوەست دەکات کە ئەم گۆڕانکاریانەش بەپێی کۆمەڵێک یاسای تایبەت کە پێی دەگوترێ «دایەلیکتیک»، ڕوو دەدەن. دایەلیکتیک هەم شێوازی گۆڕینی واقیعەکانە و هەمیش شێوەی دۆزینەوەی «یاساکانی جووڵە»ی ئەو واقیعانەیە. ئەم قوتابخانە پێیوایە کە پرەنسیپەکانی مەتریالیزمی دایەلیکتیک لەگەڵ هەموو لقە زانستییەکاندا دەخوێنێتەوە.
مەتریالیزمی دایەلیکتیک، مادە لە ئاوەزی مرۆڤ بە گرنگتر دەزانێ و ئاوەز بە ڕەنگدانەوەی جیهانی مادە لە مێشکی مرۆڤ لە قەڵەم دەدات و هەموو شتێک یان دیاردەیەک بە دەرەنجامی جووڵەی جەوهەری مادە شرۆڤە دەکات.
مارکس، دایەلیکتیکی تەنها لە هەمبەر دیاردەکان و کۆمەڵگە دەبەستەوە بەڵام ئەنگڵس، ڕووبەری ئەم فەلسەفەی بەرەو سرووشت بەرفرەوان کرد و لە ژێر کاریگەریی بیروڕاکانی هێگل، پێی وابوو کە جیهان (سروشت و ئەندیشە ومێژوو) دەکەونە ژێر باری سێ یاسا: 1) یاسای هەڵگەڕانەوەی چەندایەتی (کمیت) بە چۆنایەتی (کیفیت). 2) یاسای ئاڵۆزی دژەکان (اضداد)، بەپێی ئەم یاسایە جووڵە، دەرەنجامی دژایەتی نێوان ڕەگەزە هاودژەکانی ناو سروشت و کۆمەڵگە و مێژووە. لە کۆمەڵگەی چینایەتیدا لەبەر ئەوەی چینەکان دژی یەکترن، ململانێی چینایەتی دەبێتە مەرجێک بۆ فراژووتنی کۆمەڵگە. 3) یاسای ڕەتکردنەوەی ڕەتکراو.
زۆربەی زانایانی مارکسی کە تەنها مارکس بە سەرچاوە دەزانن و بۆ ئەنگڵس و لینین بایەخێکی ئەوتۆ قایل نین، بە مەتریالیزمی دایەلیکتیکیش ـــ وەک میتۆدێکی فەلسەفی ـــ بەهایەکی ئەوتۆ نادەن، بە چەشنێک لەم دواییانەدا حیزبە کۆمۆنیستیەکانی فەرەنسی و ئیتالیا، ئەم ڕێبازەیان لەگوێن فەلسەفەی ڕەسمی حیزبەکەی خۆیان خستەلاوە.

جوورە فڕۆکەیەکی پەروانەدارە.

آغشته شدن، آگَسته شدن، آلوده شدن، جُتره شدن.

پلیان، تلیان. [تێهەڵژنان، تێوەچوون]