برایانی ڕاستیی و خاوێنی و بێگەردیی. ناوی حیزبێکی ئایینی و سیاسیی ئیسماعیلیی مەشرەبیشە لە سەدەی دەهەمی زایینیدا کاری کردووە، بنکەی لە بەسرە بووە و، پەیڕەوەکانی بە فەلسەفەی ئیسلام و یۆنانەوە خەریک بوون.

صاحێبی (علم الکتاب) ە موطریبی هودهود نەفەس
یا سولەیمانە لە (اخوان الصفا) ، ئاصەف صەفە

(ئوستەخڤان - ustexvan)

ئێسقان، ئێسک.

(ئوستەخڤان بەندی - ustexvan bendî)

ئێسکە پەیکەر.

(ئوستەخڤان دار - ustexvandar)

بریتییە لە مرۆڤی رەسەن، ئەسڵزادە، خانەدان.

(ئوستەخڤان رەند - ustexvan rend)

ئێسقان خۆر.

(ئاڤەردخاه - ئاڤەردجو - averdxah, averdcu)

شەڕکەر، جەنگاوەر.

پێچخواردن

تاب خوردن

گشت بوون، پێچ خواردن

بازخواست، بازپُرس، واخواست، واپُرس.

بازخواز. [لێپرسینەوە]

مُؤاخَذَة، مُعاقَبَة، مُعاتَبَة.

(بازخاست - bazxast)

پرسینەوە، تاقیب کردنی هۆی کەمتەرخەمی و خەتای کەسێک، رۆژی قیامەت، گلەیی، لێپرسینەوە.

(بەرخابه - berxabe)

دۆشەک، هاوباخەڵ.

آنارشیسم - سروری ستیزی

Anarchism

لە زمانی یۆنانیدا بە واتای بێسەروەرییە. بەڵام لە زاراوەی سیاسی بە ڕێبازێک دەگوترێ کە حەز بە داڕمانی دەوڵەت ئەکا و جێگیرکردنی ئەنجومەنی ئازاد و هاوکاریی ئارەزومەندانەی تاک و گرووپەکانە لە جێی دەوڵەت.
بن بونیادی بشێویخوازی، لەسەر دوژمنی کردن لەگەڵ دەوڵەت پابەندە و هەر چەشنە دەسەڵاتێکی ڕێکخراوەیی ئایینی و کۆمەڵایەتیش بە ناڕەوا دەزانێ. ئەم ڕێبازە، یاسا دەوڵەتییەکان بە سەرچاوەی داگیرکاریی و وەیشوومیی کۆمەڵایەتی دەزانێ و بەم بۆنەوە خوازیاری لەناوچوونی تەواوی دەوڵەتەکانە. کەواتە ئەکرێ بڵێین لایەنگرانی ئەم فیکرە بە چەشنێک، لە شوێن سڕینەوەی دەوڵەت لە کۆمەڵگەدان.
بشێوەخوازان، بە پێچەوانەی ئەوەیکە تا ئێستە دەنگی داوەتەوە، ئاژاوەگێڕ یان هەرکی بەهەرکیخواز نین و ناخوازن کۆمەڵگە، بێسەرەوبەرە و پاشاگەردانی بێت بەڵکوو بیر لە سیستەمێک دەکەنەوە کە بەرەنجامی هاوکاری ئارەزوومەندانە بێت کە باشترین شێوازەکەی دامەزرانی گرووپی ئۆتۆنۆمییە. چونکە زاتی ئینسان بە کۆمەڵەکی دەزانن. «ئێلیزا ڕیکۆلز» (1830- 1905)، ئاناڕشیستی فەرەنسی دەڵێ: «ئامانجی ئێمە، ژیانی بێدەوڵەت و بێ قانوونە» . بشێویخوازەکان پێیان وایە گەڕیانی سیستەمی ئابووری، لە کۆمەڵگەیەکی ئازاد و ئارەزومەندانەدا باشتر دەگونجێ چونکە ئەو شتەی کە ئەمڕۆ دەوڵەت بە زەبر و زەنگ ئەنجامی ئەدا، خەڵکانی ئارەزوومەند باشتر بەڕێوەی دەبەن و پێویست بە بەرتەسککردنەوەی هەرێمی تاکەکەس ناکات. چونکە مرۆڤ لە زاتی خۆیدا بە حەزێکی ئازادانە ڕێز بۆ مافی تاک قاییلە.
بشێویخوازەکان بە هەر ڕێبازێکیانەوە (ڕیفۆرمیست، کۆمۆنیست یان تاکپەرست) هەمویان لەسەر ڕووخاندنی هەرچەشنە دەوڵەتێک هاودەنگن و دیموکراسیش بە ئیستبدادی زۆرینە دەزانن کە بە دەگمەن لە ئیستبدادی سوڵتانی بێ قڕەترە. «پرۆدۆن» دەڵێ: «دەوڵەتەکان شەللاقی خواکانن» .
کۆنگرەی نێونەتەوەیی ئانارشیستەکانی جیهان، لە ساڵانی 1877و 1907 پێکهات بەڵام هیچ کاتێک نەیانتوانی ڕێکخراوەیەکی هەمیشەیی دامەزرێنن. سەندیکالیزم کە یەکێک لە لقەکانی ئانارشیزمە لە هەندێ لە وەڵاتانی ئەوروپی و ئەمەریکای لاتین تەشەنەی سەندووە. لقێکی دیکە لە جووڵانەوەی ئانارشیستی لە سۆڤیەت بە ناوی نیهیلیزم*چالاکی بووە.

بنیادگرایی - اصول گرایی

Fundamentalism

بڕوابوونی کوێرانە بە هەموو ناوەڕۆکی ئینجیل و ئەوەیکە ئەم کتێبە پاک و بێغەشە و وشە بە وشەی «فەرمایشتی خودایە» وەک چۆنییەتی درووستبوونی جیهان و ئادەم و حەوا و بەهەشت و دۆزەخ. ئەم زاراوە لە زنجیرە وتاڕێک لەژێر سەردێڕی بناغەکان وەرگیراوە کە لە ساڵی 1909 لە وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا بڵاو کرایەوە. هەندێ لە پرۆتستانە ئەمریکییەکان تا سەر ئێسقان بونیاتگەران و کلێسەی کاتۆلیکی ڕۆما و هەر ئەندێشەیەکی تازە و نوێباو، بە کوفر دەزانن.
بونیاتگەرێتی بە مانای گەڕانەوەیە بۆ بناغەکان. وەکوو دەرئەکەوێ ئەم زاراوە لە دنیای مەسیحیدا سەری هەڵداوە بەڵام لە دنیای ئیسلام زێدەتر پەرەی سەندووە. لە دنیای مەسیحی سڕینەوەی پیرۆزیی لە ئایین و شکاندنی تابۆ ئایینییەکان هاوکات دەستی پێکرد.
ئارێشەی بونیاتگەراکان لەسەر هەقیقەتە. ئەوان بانگەشەی ئەوە دەکەن کە هەقیقەت، وەکوو چەمکێکی ڕەها بە تەواوەتی لای ئەوان دەست ئەکەوێت. هەندێ خەسڵەت بۆ بونیاتگەرێتی دیاریکراوە کە هەندێ بنەڕەتی مەعریفی تایبەتی هەیە. بۆ وێنە خوایەکی «قەهار» و «سزادەر» وێنێ دەکەن و بڕوایان بە هەقیقەتێکی تاقانە هەیە کە تەنیا لە لای خۆیان دەست ئەکەوێ. لە باری مرۆڤناسییەوە، مرۆڤ بە کەسێکی تاوانبار دەزانن و ئەم دنیاش وەکوو شوێنێک بۆ بەسزاگەیاندنی تاوانباران دەبینن.
بەڕای هەندێ، بونیاتگەرێتی جیاواز لە ئۆرتۆدۆکس، دیاردەیەکی نوێیە و لەسەردەمی جیهانگیریدا بواری باشتری بۆ دەڕەخسێ (گیدێنز). بە وتەی هەندێکی دیکەش بونیاتگەرێتی، سەرچاوەیەکە بۆ بەرهەمهێنانی شوناس کە لە کۆمەڵگەی ڕایەڵەییدا بە گەڕانەوە بۆ ڕابردوو و هەروەها گوڵبژێرکردنی چەن ڕەهەندێکی ئەو ڕابردووە، دەخوازێ بە شوێن هاوسانکردنەوە بێت (کاستێڵز). ئەم کەسانە پێیان وایە کە بونیاتگەرێتی بە درێژایی مێژوو بووە بەڵام لەم سەردەمەدا دەرەتان و ئیمکانی زیاتری بۆ ڕەخساوە.
«سکاتلی»، پێی وایە ئەبێ لەنێوان دوو جۆر بونیاتگەرێتی جیاوازی قاییل بین: یەکەم، بونیاتگەرێتی ئایینی و نامودێرنە. دووهەم، بونیاتگەرێتی مودێرنە.
دیارە بونیاتگەرێتی ئیسلامی لەڕووی مەعریفییەوە، لە چەشنی یەکەم ناونووس دەکرێ. لە کۆتایی سەدەی بیستەم و سەرەتای سەدەی 21 بە تایبەت کارەساتەکەی 11ی سیپتەمبەری 2001 لە ئەمەریکا، بونیاتگەرێتی لە ڕواڵەتە ئیسلامییەکەیدا بە جۆڕێک لەگەڵ چەمکی تیرۆریزم*هاوواتا دەبێتەوە لەبەرئەوە تۆڕێکی شەڕەنگێز بە ناوی ئەلقائیدە*، بە دەسپێکی ئیسلامخوازی و ڕزگارکردنی موسوڵمانان لە چنگی کافرەکان، چەندەها هێرشی تۆقێنەر و کوشندە لە جیهان ئەنجام ئەدەن کە هاوکێشە سیاسی و ئەمنی و نێونەتەوەییەکان بەرەو پێناسەیەکی دیکە دەگوازێتەوە.