«ستـ.»، «سنـ.» ۱- زەوی و زارێ کە بە ئاوی ڕووبار و ئەستێڵ و... کشتوکاڵی لێبکرێ. ٭۱- ئاویە. بەراو.. //دێم۲- ڕەنگی ئاو کە زۆر لە جێگایەک کۆبووبێتەوە «گۆم، بەحر...» ٭ «مکـ.» عابی. ۳- ئەو گیاندارانەی لە ئاوا دەژین.: ماری ئاوی.

«سـ.»، «سنـ.» تر: ۱_ئاوی/۱.

«سمفـ.»، «مکـ.» ۱-حاڵی شتێ کە زۆر لە ژێر ئاوا مابێتەوە، یا زۆر ئاوی بەسەردا ڕۆییشتبێ و لێک و لووس بووبێ.: خیزی بن چۆمان ئاوەسوو دەبن. ۲-حاڵی شتێک بە ئاو تەڕ بکرێ و لە بەردەزوورە یا هەر شتێکی تر بخشێندرێ تا ساف و لووس ببێ.: هەڵماتەکەی ڕەشۆ ئاوەسوو کراوە. ۳- «کن.»، «سنـ» ئینسانی بێ شەرم، پیاوی چاو قایمی بێ چاوەڕوو. هس.: چەقاوسوو.

«ستـ.» ۱-هەرشتێکی وەکوو ئاو شل بێ، (عا.) مایع. ۲- «سنـ.» تەڕ.

«بنتـ.، ستـ.» ١- بەم جۆره، بەم شیوەیە: جا ئاوا دەبێ؟ ئاوایان کرد بۆیە ئاوای لێهات. ئاواشمان لێپرسن هەر باشە. ٢- بۆ دەربڕینی هەستی بە دڵ نەبوونی قسە یا کارێک، بەڕاوێژی سەر سوڕمانەوە دەکار دەکرێ. ٣- بۆ گاڵتە کردن بە قسەیەک «و» ەکەی دەکرێتە دوو «و» و «ا» ەکەشی تۆزێ درێژ دەکرێتەوە «ئاووا». * ئاوها، ئاوەها، ئەوها، ئەهوا، وا، وەها. ٤- «بکـ.» لە لەهجەی باکووریدا، ئەم وشەیە گۆڕانی زۆر بەسەردا هاتووە و ڕاستەوخۆ مانای «شێوه، جووهر» دەدا: بڤێ ئاڤایێ «بەو ئاوایە = بەو جووره، بەو شێوەیە»، بئاڤاکی نەڕاست = بە شێوەیێکی کە ڕاست نیە».

«نا.». ۱- «سنـ» تم: ۲-ئاونگ۳-قاپ و قاچاغی ناو ماڵ «تمـ: خا. جـ١-٦١» هس.: ۲- ئامان.

«مستـ. متـ.» ١- لەبەر چاوان ون کردن. ٢- تێپەڕاندن «کەسێک لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر». ٣- بردنە سەر، ڕابواردن «وەخت» ٤- بردنە خوار: هەڵیان بڕین و لێیان نەبوونەوە تا ئاوای ئەو دیویان کردن. ڕۆژەکەمان بە خۆڕایی ئاواکرد. هێشتا پاروێکی لە گەرووی ئاوا نەکردووە یەکی تر دادەگرێ.

«نتـ.» ئاڵقەیێکی مەعدەنە بە هۆی «لوقمە» وە بەو لاولای زینی ئەسپدا شۆڕ دەبێتەوە و تا نێزیکی بەرگی وڵاغ دێت، لە کاتی سوار بوونا، قاچی دەخەنە سەر و خۆ هەڵداوێنە سەر خانەی زین، پاش سوار بوونیش سوار لاقی تێدەکا و بۆ لێخوڕینی وڵاغیش بە کاری دێنێ. ٭ڕکێف. زەنگوو «بکـ.». ووزەنگی. تێبــ.ینی: «زەنگ» کە لە تەرکیبی ئەم وشەیەدا دەبینین، لە وشەی «زەنگاڵ» یشدا هەیە، هەر «زەنگ» ی پەهلەوییە کە مانای پووز و بەلەکە «تمـ: د. فرەوشی: فەرهەنگی پەهلەوی_۵۰۹»

«نا.» دەفرێکە لە «زەرد» دروست دەکرێ و لە ماڵان، داو و دەرمان، قاوە، ناڵەت... و جۆرە شتانەی تێدا دەکوتن٭دەسکاونگ، هاونگ، هەونگ.

«پبـ.» بەدوای ناو «ئیسمی زات» ـەوە دەلکێ و دەیکا بە «سفەت» : تۆزاوی، خۆڵاوی، ڕیپۆقاوی، قوڕاوی، ماستاوی.

«نا.»، «سنـ.» قوڕ، کە بە شێوەیێکی تایبەتی گیرابێتەوە و کای لێدرابێ و شێلدرابێ، تا بۆ ساف و لێک و لووس کردن دە دیواری ژوورەوەی خانووی هەڵسوون، یا بە سەربان و دیواری دەرەوەیدا پان کەنەوە بۆ ئەوەی باران نەیان شوواتەوە و دڵۆپە نەکا ٭تەڕاو، سواخ، سواغ، شمشە، لەپە، بانەناو.

«ستـ.»، «سنـ.» ۱ئافرەتێ کە زگ نەکا و منداڵی نەبێ. ٭نەزۆک، نەشۆر. ۲-گیانداری مێیینە کە بەچکەی نەبێ. ٭قسر. ئەستەویر. ئەستێور. تێبــ.ینی: بە لای منەوە ئەو وشەیە دەچێتەوە سەر «ئاوس» و لەگەڵ «۱-ئاوەسوو» پێوەندی نییە.

«سـ.» حاڵی مەڕ و ماڵاتی دوور کەوتە و تاربوو لە ڕان: هەر دەڵێی گیسکی ئاوەکییە بەم لاولادا دەڕوا.

«سـ.» حاڵی شتێکی کە خەریک بێ لەبەر چاوان نەمێنێ، ون ببێ. تێبــ. ـ ١» ئەم وشەیە بە تەنیایی دەکار ناکرێ و دەگەڵ فیعلی «بوون» بۆ مانگ و ڕۆژ و ئەستێرە... دەکوترێ کە لە ئاسۆی شوینێ ون دەبن. ب» لە لەهجەی باکووریدا وەکوو ناو بە کاری دێنن: «تاڤک چوو ئاڤا = هەتاو چوە ئاوا ـ تمـ: ژابا. ل ـ ١٤».

«نتـ.»، «مکـ.» ئەو هەقەی ئاشەوان لە باتی هاڕینی دەغڵ لە ئاشێڕی دەستێنێ، خۆی لە١٥ یەک و ۲۰یەک دەدا، بۆ گەنمە شام و هەرزن و جۆ، لە گەنم زۆرترە. *ئاواناش.

«نا.» هێشووی ترێ، کە لە هێندێک شوێنی کوردستان داوەبەنی تێدەبەستن و بە میچی خانۆوە هەڵیداوەسن بۆ زستانان. ٭«مکـ.» مێلاق. تێبــ.: ا» ئەم وشەیە فارسییە و ئەسڵەکەی «ئاوەنگ» ـە و دەگەڵ «آویختن» بە مانای هەڵواسین خزمایەتییان هەیە و بێجگە لەوەی کە لەسەرەوە باس کرا هەر شتێکی بە هۆی داوەبەنێکەوە بە جێگەیەکەوە هەڵاوەسرێ، دەگوترێ. ب» لە قامووسەکانی کوردیدا تەنیا مەڕدووخ نووسیویە «جـ۱_٦۵» بۆ مانای سەرەوەی هەر لەوێ وەرگرتووە.

«نا.»، «سنـ.» ئامرازێکە بۆ پێکەوە جۆش دانی دوو مەعدەنان بەکاردێت. تێبــ.ینی: شیشێکی ئاسنە، سەرێکی مشتووی داری تێگیراوە و سەرەکەی تری «هەوەم» ـێکی سێ سووچە بە لایەکدا شکاوەتەوە. بۆ جۆشدانی دوو مەعدەن پێکەوە، سەری ئەم ئامرازە لە کوورەدا سوور دەکەنەوە و ئەو دەرمان و ماددەیەی کە شت پێکەوە جۆش دەدا «قەڵایی، زەرد، نۆشاتر...» پێی هەڵدەگرن و چەند جارێک بە جەمسەری هەر دوو پارچە مەعدەنەکانیدا دەخشێنن تا لێک قاییم دەبن ٭«مکـ.» هاویە.

پەپوولەی کرمی ئارمووشی

کنیست

کیر هەڵامسان