(ئاتەشیزە - ateşîze)

گوڵە ئەستێرە.

(دوشیزه - duŞize)

کیژ، کیژی جەحیلی شوو نەكردوو، بوخچەی نەکراوه.

ئەم زاراوە لە لایەن کۆمۆنیستە نەیارەکانی مۆسکۆ بە ڕۆڵی یەکیەتی سۆڤیەت لەو وەڵاتە دەگوترا. بەڵگەی لایەنگرانی ئەم ڕوانگە ئەوە بوو کە بە گۆڕانی سۆڤیەت لە دۆخی سۆشیالیزمەوە بۆ هێزێکی سۆسیال ئیمپریالیستی چینێکی بورژوا دەسەڵاتیان بە دەستەوە گرتووە و بوونەتە هۆی پەرەسەندنی فاشیزم لەم وەڵاتەدا.

سوسیال فاشیسم

Social Fascism

فاشیسم

Fascism

فاشیزم لە سەرەتادا بە مانای سێندیکالیزمی دەوڵەتی واتە ڕێکخستنی ئابووری کۆمەڵگە لە سەرەوە بەدەستی دەوڵەت و پشتگیری لە موڵکداریەتی تایبەتی لێکدراوەتەوە بەڵام دواتر مانایەکی بەرفرەوانتر لەخۆ دەگرێ و بۆ پێناسەکردنی جۆرێک لە ڕژێمی سیاسی تۆتالیتەر بەکار براوە. فاشیزم لە گوێن لاگیرییەکی گشتی لە سیاسەتدا دەربارەی ئەو بزاوتە توندڕەوانە (ڕاستی دەسەڵاتخواز، دژی سەرمایەداری مەزن، دژی دیموکراسییەت و لیبراڵ، دژی مۆدێرنیتی و سۆشیالیزم و دژی ئانارشیزم و مارکسیزم) بەکاربراوە کە سەرەنجامەکەیان بە دامەزرانی سیستەمێکی دەسەڵاتخواز دەبڕایەوە.
فاشیزم بە مانا مێژووییەکەی، وەک ئەو شتەی کە لە نێوان دوو شەڕی جیهانی کە زۆربەی وەڵاتە ئەورووپییەکانی تەنییەوە، ئاوێتەیەکە لە ناسیۆنالیزمی توندڕەو، ئیمپریالیزم، دژایەتی لەگەڵ نەریتی عەقڵی و ڕووناکبیری، پراگماتیزم، ستایشی دەوڵەت و نەژادپەرستی.
ئەم زاراوە بەگشتی بۆ پێناسە کردنی جۆرێک ئایدیۆلۆجی و بزاوتی نەتەوەپەرستانە و دەسەڵاتخوازانەی ئەو ڕژێمانە بەکاردەبرێت کە لە ساڵەکانی نێوان دوو شەڕی جیهانی تاکوو شکستهێنانی ئەڵمانیا لە ساڵی 1945 بەسەر ئەورووپادا فەرمانڕەواییان دەکرد. مانای تایبەتی فاشیزم دەگەڕێتەوە بۆ «بزاوتی فاشیستی» کە لە ساڵی 1919، مۆسۆلینی لە ئیتالیا بە دەسەڵات گەیاند (1922ــ 1945). وشەکە لە زمانی ئیتالیایی بە مانای چەند مێڵەیە کە بەدەوری کلکە تەوڕێک لە بەردەم کونسوولی ڕۆمیدا بە نیشانەی دەسەڵاتی دەوڵەت نومایش دەکرا. لە لایەکی دیکەوە «فاشیست» لە لایەن کۆمۆنیستەکانەوە بۆ سووکایەتی بە نەیاران و سۆسیال دیموکراتەکان لەگوێن زاراوەیەکی سووکایەتیئامێز بەکاربراوە تاکوو ببێتە هاندەرێک بۆ ڕێکخستنی بەرەی دژە فاشیست.
فاشیزم، بەرهەمی قەیرانێکی قووڵی کۆمەڵایەتی و ئابووری بوو کە لە دوای شەڕی جیهانی یەکەم لە ئەورووپا هاتە ئاراوە. ئەم ئایدیۆلۆجیایە خۆبەخۆ هیچ جۆرە سیستەمێکی تێک تەنراوی فیکری ساز نەکرد بەڵکوو ڕەنگدانەوەی هەمان بنەمای نەتەوەیی ئەو وەڵاتانە بوو کە تێیدا پەرەی سەند. ئامانجی فاشیزم، هێنانە کایەی دەوڵەتێکی بەهێزە کە تێیدا تەنیا حیزبێک ــ حیزبی فاشیست ــ دەسەڵات مۆنۆپۆل بکات و سەرۆکێکی کاریزماش بە قەوارەیەکی دیکتاتۆرییەوە بەسەریا حکوومەت بکات. خاڵی هاوبەشی هەموو بزاوتێکی فاشیستی، پەرستشی زۆرداری و بەپیرۆزکردنی شەڕ و گەیشتن بە دەسەڵاتە. فاشییەکانی ئەڵمانیا و ئیتالیا، بە تەواوەتی لە پرۆپاگەندەی مێگەل پەروەر و تیرۆر کەڵکیان وەردەگرت بەڵام هەر کە دەستیان بە دەسەڵات گەیشت ئینجا لە دەسەڵاتی دەوڵەت بۆ لەناوبردنی نەیاران و سیستەمی قانوونی سوودیان وەرگرت.
بنەما سەرەکییەکانی فاشیزم لە لایەن مۆسۆلینی (1883-1945) لە بەرگی چواردەهەمی ئینسکلۆپیدیای ئیتالیا، لە ساڵی 1932 بەمجۆرە لێک دراوەتەوە:
1ــ فاشیزم، بڕوای نییە بە ئاشتی هەمیشەیی و سوودێکیش لەم شتەدا نابینێت. ئاشتی ئەفسانەیەکی زیانبارە.
2ــ فاشیزم، لەگەڵ مارکسیزم و شێوازەکانی دیکەی ئەندێشەی سۆشیالیستیدا نەیارە.
بۆ لێکدانەوەی فاشیزم، شرۆڤەی نائایدیۆلۆجیکی ئاڕاستە کراوە کە لە پێنج سەرباسدا گونجاوە: مارکسی، سایکۆلۆجیکی، ئایینی و ئەخلاقی، مێژوویی و کۆمەڵناسی و سەرەنجام سیاسی.
لە ڕوانگەی مارکسییەوە، فاشیزم، بەپێی ڕێسا ئابوورییەکان و لۆژیکی سەرمایەداری لێک دەدرێتەوە. بە واتایەکی دیکە فاشیزم بەشێکە لە قەیرانی سەرمایەداری پاوانخواز.
لە ڕوانگەی سایکۆلۆجییەوە، شیکردنەوەی دیاردەی فاشیزم پێویستی بە ڕوونکردنەوەی لاسەنگییەکانی قۆناغی منداڵی کەسایەتییەکان هەیە. چونکە لەم سەروبەندەدایە کە ستراکتوری ئەندێشەی منداڵ بە قووڵی بیچم دەبەستێ.
لە ڕوانگەی ئایینی و ئەخلاقییەوە سەرهەڵدانی فاشیزم، هێمایەکە بۆ قەیرانی ئەخلاقی و ئایینی لە شارستانەتیی ڕۆژاوادا. لایەنگرانی ئەم ڕامانە نائایدیۆلۆجیەی فاشیزم، پێیانوایە کە حکوومەتی ئیستبدادی و فاشیزم تەنیا لە نێو خەڵکانی گەندەڵ و گەنیودا دەوام دەهێنێت.
لە ڕوانگەی مێژوویی و کۆمەڵناسییەوە فاشیزم، بەرهەمی پەرەسەندنی خێرای مودێرنیتی یان شێوازێکی تایبەتی پیشەسازیبوونی هەندێ لە وەڵاتان بووە.
دوایین بۆچوون دەربارەی فاشیزم، لە ڕوانگەی سیاسییەوە شیکراوەتەوە کە ئەویش شێوازی بەڵگاندنی فاشیستەکان دەخاتە ڕوو. بەمپێیە فاشیستەکان بەم قەناعەتە گەیشتبوون کە دیموکراسی پەرلەمانی تووشی شکست بووە. فاشیزم، جگە لەوەی فەلسەفە یا ئایدیۆلۆژیایەکی سیاسی بێت، شێوازێکی دەسەڵاتدارییە کە لەسەر سێ بنەمای حکوومەتی تاکەکەسی، دەسەڵات و سەروەری دەوڵەت و ناسیۆنالیزمێکی توندڕەوانە بنیاد نراوە. لەم جۆرە حکوومەتانەدا دەوڵەت بە پشت بەستن بە دەسەڵاتی سەربازی و گرووپی فشاری سیاسی و ئامرازەکانی پرۆپاگەندە، ئازادییەکانی تاک سنووردار دەکات و هەموو بزووتنەوەیەکی بەرهەڵستکارانە سەرکوت دەکات.
فاشیزم لە سەرەتادا وەک هێزێکی نیگەتیڤ لە ئەورووپا خۆی نیشان دا. فاشییەت زۆربەی ئایدیۆلۆژی و دامەزراوەکان بەدژی بەرژەوەندییەکانی نەتەوە دەزانێ. لەم سۆنگەوە کە فاشییەکان ڕایانگەیاندووە ئەو چارەسەرییانەی بۆ دەرمانی نەخۆشییەکانی کۆمەڵگە پێشنیازیان کردووە، بۆ قازانجی نەتەوە بووە، دەکرێ ئەمانە وەک ناسیۆنالیست بە مانای خودی زاراوەی ناسیۆنالیزم لە قەڵەم بدرێن. بەم حاڵەش ئەو ناسیۆنالیزمەی کە فاشیزمی بەدیهێناوە جیاواز بووە.
فاشیزم، هێزێک دروستی دەکات لە خۆی ڕادەبینێت تەواوی کۆمەڵگە بخاتە دوای دروشمەکانی خۆی، لە هەستکردن بە هێزەوە سەرچاوە دەگرێت، هێزێک بە شێوەیەک لە غرووری خۆیدا نوقمە کە پێی وایە پێویستی بە هیچ جۆرە ژیانێک لەگەڵ هێزەکانی دیکەدا نییە. لەم ڕوانگەوە فاشییەت، لە هەر شوێن و کاتێکدا بێت، هاوڕێی سێ دەرکەوتەی سەرەکییە کە بریتین لە:
1ــ دیاردەی مێگەل دروستکردن.
2ــ دروستکردنی کەمایەتییەکی گوناهبار.
3ــ مۆنۆپۆلکردنی ڕاگەیاندن.

زن نافرمان شوهر

ناچیزە

(پەشیزه - peşîze)

پولەکه، پولەکەی ماسی، پولک، ئۆیه.

ئەو ئاوەیە کە لمی تیدا بێ

آب گل آلود

ئاوی لیخن و پڕ لم و لیتە

جۆگەلەی زیخدار، ئاوێکە لمی تێدابێ

(پەشیز - peşîz)

پولەکه، فلس، وردەترین سکەی سەردەمی ساسانیان.