دۆخی بازرگانی یان پێوەندیی بازرگانی (لە بازرگانیی دەرەكیدا). چەمكێكی ''ڕاستەقینەیە'' كە تێیدا وڵاتێك شمەكی هەناردەی دەفرۆشێ و شمەكی هاوردەی دەكڕێت. ئەم هەژماركردنە یەكسانە بە ڕێژەی پێنوێنێكی نرخی هەناردە لە بەرامبەر پێنوێنێكی نرخی هاوردەدا.

هاوسەنگیی تەرازوی پێدانی نێودەوڵەتی. دۆخی مامەڵەی وڵاتێك لەگەڵ وڵاتانی تردا بۆ ماوەیەكی دیاریكراو دەخاتە ڕوو. ئەمەش لە كڕین و فرۆشتنی شمەك و خزمەتگوزاری، دیاری (gift)، مامەڵەكانی حكومەت و جووڵەی سەرمایە پێك دێت.

سوودی لێكدراو. بریتییە لە هەژماركردنی سوودی سەر سوود و سوودی سەر مایەكە (principal). بۆ نموونە، وادابنێن 100 دۆلار (مایە) لە حیسابێكی بانكدا دابنرێت و بەپێی سوودی لێكدراوی ساڵانەی 10% بێت. لە كۆتایی یەكەم ساڵدا (ساڵی 1دا)، 10 دۆلار سوودی دەبێت. لە كۆتایی ساڵی دووەمدا (ساڵی 2دا)، پێدانی سوود دەبێتە 11 دۆلار، واتە 10 دۆلاری مایەكەی یەكەم جار و 1 دۆلاری سوودەكەیش؛ بۆ ساڵانی داهاتووش بەم چەشنەیە.

كاریگەرییە دەرەكییە نائابوورییەكان. ئەو دۆخەیە كە بە هۆی بەرهەمهێنان یان بەكاربردنەوە تێچوونی قەرەبوونەكراو دەخاتە سەر لایەنی تر. بە هۆی بڵاوبوونەوەی دووكەڵ و سۆلفووری كارخانەكانی پۆڵا، زیان بە دارایی ناوچەكە و تەندروستیی گشتی دەگات و لایەنی زیانپێكەوتوویش قەرەبوو ناكرێتەوە. ئەم پیسكردنە دەبێتە كاریگەریی دەرەكیی نائابووری.

كاریگەریی دەرەكیی ئابووری. ئەو دۆخەیە كە بەرهەمهێنان یان بەكاربردن سوود بە لایەنی تر دەگەیەنێت، بەبێ ئەوەی لە بەرامبەریدا پارە بدەن. كۆمپانیایەك كە پاسەوانی دامەزراندووە، دراوسێكانیش لەو پاسەوانیكردنە سوودمەند دەبن بەبێ ئەوەی هیچ شتێك لە بەرامبەریدا بدەن، كەواتە ئەم خزمەتگوزارییەی پاسەوانیكردن كاریگەریی دەرەكیی هەیە. زۆر جار بە هەردووك ئەم كاریگەرییانە، واتە كاریگەریی نائابووری و ئابووری، دەڵێن كاریگەرییە دەرەكییەكان.

گۆڕاوە دەرەكییەكان. هەر وەك گۆڕاوی دەرەکزا (سەربەخۆ) (exogenouse).

كاریگەرییە دەرەكییەكان. ئەو چالاكی و كارانەیە كە كاریگەریی تر جا چ باش بێت یان خراپ دەخاتە سەر خەڵكی تر بێ ئەوەی لە بەرامبەریاندا پارە بدەن یان قەرەبوو بكرێنەوە. كاریگەرییە دەرەكییەكان ئەو كاتەیە كە تێچوون یان قازانجی تایبەتی یەكسان نەبێت لەگەڵ تێچوون یان قازانجی كۆمەڵایەتیدا. دوو جۆری سەرەكی بریتییە لە كاریگەرییە دەرەكییە ئابوورییەكان و كاریگەرییە دەرەكییە نائابوورییەكان (external economies و external diseconomies).

دامەزراوە نێوانگرەكانی دارایی. ئەو دامەزراوانەیە كە بەرهەم و خزمەتگوزاریی دارایی دەڕەخسێنن. ئەمانە بریتین لە دامەزراوە سپارنەرەكان (وەك بانكە بازرگانییەكان و پاشەكەوتكارەكان) و ئەو دامەزراوانەی سپارنەر نین (وەك پارەی سندووقی هاوبەش، یەكەی دەڵاڵی (یان یەكەی سمسەرە، brokerage house)، كۆمپانیاكانی بیمە و سندووقی خانەنشینی).

سوود. ئەو دەسكەوت یان پارەیە كە لە بەرامبەر قەرزدا بە قەرزدەر دەدرێـت.

ڕێژەی سوود. ئەو نرخە یان ئەو بڕە پارەیە كە لە بەرامبەر پارەی قەرزكراودا بۆ ماوەیەكی دیاریكراو دەدرێت، كە بە گشتی بەپێی ڕێژەی سەدیی ساڵانە دەخرێتە ڕوو. كەواتە، ئەگەر ڕێژەی سوود ساڵانە 10% بێت، ئەوا لە بەرامبەر 1000 دۆلار قەرزدا، دەبێ ساڵانە 100 دۆلار سوود بدرێت.

شمەكی نێوانگر. ئەو شمەكانەیە كە لە بەرهەمهێنانی هێندێک شمەكی تردا یان لە پڕۆسەی بەرهەمهێناندا بە كار دەهێنرێن و هێشتا نەگەیشتوونەتە قۆناخی بەرهەمی كۆتایی. بۆ نموونە، پۆڵاو و پەموو شمەكی نێوانگرن (نیمچەتەواوكراون).

سیستەمی نەختینەیی نێودەوڵەتی (یان سیستەمی دارایی نێودەوڵەتی). ئەو دامەزراوانەن كە لە چوارچێوەیاندا كرداری پارەپێدانی مامەڵەكانی نێوان وڵاتان، ئەنجام دەدرێت. پرسێكی بنەڕەتی ئەوەیە چۆن دەكرێ نرخی دراوگۆڕینەوەی بیانی ڕێك بخرێ و دیاری بكرێت و حکومەت چۆن كاریگەری لەسەر نرخی دراوگۆڕینەوە دابنێت.

دەستوەردان. كڕین و فرۆشتنی دراوە لە لایەن حکومەتەوە (دراوەكەی خۆی) لە بازاڕی دراوگۆڕینەوەدا بۆ ئەوەی كاریگەری لەسەر نرخی دراوگۆڕینەوە دابنێت.

ڕێژەی سوودی ڕواڵەتی (یان پارە). ڕێژەی سوودە كە بە دارەتی جیاواز دەدرێت. ئەمەش هەر دۆلار دەستكەوتێكی (سوودێكی) ساڵانەی هەر یەكەی دۆلاری وەبەرهێنراوە. بەراوردی بكەن لەگەڵ ڕێژەی سوودی ڕاستەقینە، كە سوودی ساڵانەیە بەپێی شمەك كە بۆ هەر یەكەی شمەكی بەرهەمهێنراو دەگەڕێتەوە.

رێژەی سوودی ڕاستەقینە. ئەو ڕێژەی سوودەیە كە بەپێی شمەك هەژمار دەكرێت نەك پارە. كەواتە یەكسانە بە ڕێژەی سوود بەپێی پارە (یان ڕواڵەتی) كە ڕێژەی هەڵاوسانی لێ كەم دەكرێتەوە.

یەدەگی، نێودەوڵەتی. پارەی نێودەوڵەتییە و كاتێك وڵاتێك لە ڕووی تەرزاووی پێدانیەوە تووشی گرفت بێت، بۆ جێگیركردن یان ''چەسپاندنی'' نرخی دراوگۆڕینەوەكەی، یان بۆ دەستەبەركردنی پارە و دارایی، لای خۆی هەڵی دەگرێت. لە ئێستا بەشی بەرچاوی یەدەگەكان بە دۆلاری ئەمەریکا، یۆرۆ و یەنی ژاپۆن و دراوە سەرەكییەكانی ترە.

كرداری (ڕەفتاری) ستراتیجێك. دۆخێكی بازاڕی قۆخكاریی چەندلایەنەیە كە تێیدا ستراتیجی ئابووری هەر كۆمپانیایەك بەستراوەتەوە بە پلانكی ڕكەبەرەكەی. كرداری ستراتیجیك لە تیۆریی گەمەدا بە وردی شرۆڤە كراوە.

دۆخی بازرگانی یان پێوەندیی بازرگانی (لە بازرگانیی دەرەكیدا). چەمكێكی ''ڕاستەقینەیە'' كە تێیدا وڵاتێك شمەكی هەناردەی دەفرۆشێ و شمەكی هاوردەی دەكڕێت. ئەم هەژماركردنە یەكسانە بە ڕێژەی پێنوێنێكی نرخی هەناردە لە بەرامبەر پێنوێنێكی نرخی هاوردەدا.

ئاڵشت: سەربەسەر. واتە ئاڵووێری ڕاستەوخۆی شمەك بە شمەكی تر بەبێ بەكارهێنانی پارە یان ئامڕازێكی تر لە مامەڵەكەدا.