تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



ئێق کردنەوە
(مست. لا.) ١- بەتاڵ کردنی ئەوەی لە ناو (مەعدە) دایە، بە ڕێگای گەروودا. ڕشانەوە. ٢- (مج.) کردنەوە و گەڕاندنەوەی شتێ (پارە،...،...) بە ناچاری کە ئەو کەسەی شتەکەی هابەلاوە، وا بزانێ یەواو قووتی داوە و خەیاڵی دانەوەی نەبێ. نەیدەدایەوە بەڵام پێمان ئێق کردەوە. بۆ کوێی دەبا هەر دەبێ ئێقی کاتەوە. * یەق کردنەوە.
ئەمین کردنەوە
[[عا. کو.]]
(مست. مت.) ١- ترس ڕەواندنەوەی کەسێکی (لەبەر هەرچی بێ) ترسابێ و خۆی شاردبێتەوە یا هەڵاتبێ. دزەکانیان ئەمین کردەوە پاشان گرتیانن، دە بچن ئەو کورە ئەمین کەنەوە با بێتەوە. ٢- (مج.) گرتنەوەی بارگین و ئێستری بەرهەڵ بوو.
بار ڕاست کردنەوە
(مست. مت.) ١- یارمەتی کاروانی یا هەر کەدێکی دیکە بۆ راست کردنەوەی بارێکی لاسەنگ بووبێ. ٢- (کن.) یارمەتیدانی کەسێکی تووشی گیروگرفت و ناڕەحەتی بووبێ بە تایبەتی لە لانی پارە و پووڵەوە. ئازاد حاڵی شڕ بوو شێرکۆ فریای کەوت و باری ڕاست کردەوە.
بردنەسەر
[[ بردن+٤-ئه/٣+سه‌ر ]]
«مست. مت.» ١- تەواو کردن، جێ بەجێ کردن، بەجێ گەیاندن.٢- «مج.» سه پاندن ئاخری قسەی خۆی برده سەر.
بوردنەوه
«مست. لا.»، «کعر..» تم: بورانەوە.
بژاردنەوه
«مست.، لا»، «سن.» گێڕانەوەی خەو «تم: مردۆخ، ب1، ل-167» .
بڵاو کردنەوه
«مست. مت.» 1- بەشینەوەی شتێ بەسەر خەڵکا:؛ پارەیەکی زۆری بەناو مەنگوڕاندا بڵاو کردۆتەوه ڕۆنی لێ سەلەم کردوون. 2- «تت.» دابەش کردنی ڕۆژنامە و بەیاننامه....:: لەوەتی دەوڵەتی عیڕاق دامەزراوه، گەلێ کتێبــ. و ڕۆژنامەی کوردی بڵاو کراوەتەوه. ڕادیۆ دەنگ و باسان بڵاودەکاتەوە. «عا..» نشر، ئیزاعە.
بەربانگ کردنەوه
«مست. لا.» شکاندنی ڕۆژوو. شت خواردنی ڕۆژووەوان پاش ئەوەی وەختی شەرعی دادێت.
بەرز کردنەوه
(مست. مت.) ١- شتێک یا کەسێ لە شوێن خۆی بەرەو ژوورتر کردن. منداڵەکەی بەرز کردەوە و کوتای بە عەرزدا. ٢- شت بەسەریەکا کەڵەکەکردن بە جۆرێ کە لە ئاستی زەویڕا بڵیندبێ. بەقەد کێوێک فەردە شەکریان لەم دەشتە بەرز کردبۆوە. ٣- (مج.) تم: بەرز کردن/٢:: نانی سوێرە بەرزی دەکاتەوە پاشان دەلاقی ڕۆدێت.
بەسەرکردنەوه
«مست. مت.»، «مک.»، 1- ئەژماردن یا هەر وا به چاو وردبوونەوە لەو شتانەی له شوێنێک دانراون، به نیازی ئەوەی که بزاندرێ تەواون یا وەک خۆیان ماون.:: ده بڕۆن ئە و مەڕانه بەسەرکەنەوه.
ئاڵە بێژ کردن
«مستـ. متـ.» دابێشتنی هەندێ شتی هاڕاوە و کوتراو «برنج، دارچین، بەهارات...» بە پارچە قوماشێکی تەنکی شاش، بۆ جیاکردنەوەی ئەو بەشەی باش نەکوتراوە.. * واڵە بێژ کردن «سیمـ.».
بازاڕ کردن
[[بازاڕ/٤+ كردن]]
(مست. لا.) قسەکردنی کڕیاڕ و فرۆشیار لەسەر نرخی کاڵا، هەوڵدانی بۆ سووکی کردن لە نرخی کەلوپەلدا، *سەودا کردن
باش کردن
[[باش/١ +كردن]]
١- (مست. مت.) گۆڕینی حاڵی شتێک، کارێک یا کەسێ لە هەر بابەتێکەوە بێ، لە خراپی ڕا بەرەو چاکی: حوکمی زاتی (ئۆتۆنۆمی) لە کوردستانی عێڕاق، حاڵی نەتەوەی کورد باس دەکا. یاسای چاک کردنی کشتوکاڵ ژیانی جووتیاران باش دەکا. ٢-(مصت. لا،) ئەنجام دان یا نەدانی کارێک کە بە لای کەسێکەوە ئەوەی کراوە مەسڵەحەت بووە.: باشت کرد وەڵامت نەدایەوە دەنا لێتان دەبوو بە شەڕ. باشت کردووە سەر لێدا ئەگینا گلەیی نەدەبڕاوە.
بانگ کردن
[[بانگ/١+كردن]]
«مست.،» مت» ١- بەدەنگی بەرز ناوی کەسێ هێنان و داوایەک لێکردنی:: ئەوەندەی بانگیان کرد گوێی لێ نەبوو. بڕۆ ماڵی شاسوار بانگی که تا ئێره بێ. * بانگێشتن. قاو کردن، گاز کردن. ٢- مێمانی کردنی کەسێ، دەعوەت کردنی یەکێک بۆ نان خواردن لە شوێنێک *بانگێشتن کردن،چڕین.
بانگێشتن کردن
[[بانگێشتن+كردن]]
«مست.، مت.»، «مک.» ئاگادار کردنی کەسێ یا کەسانێ بۆ چوونه ماڵ یا هەر شوێنێکی تر بۆ: نان خواردن، خواردنەوه، شایی و خەنەبەندان یا هەر جوورە کۆبوونەوەیەکی لەم بابەتانه. *دەعوەت کردن. «کعر.» زیافەت. «مک.» مێمانی کردن. «سن.» میرفانی.
باوەش پێدا «پێا» کردن
«مست. مت.» بە هە ر دوو دەست و گورج و گۆڵی پڕ بەشتێ یا کەسێکدا کردن:: هەر باوەشی پێداکرد و خستیه سەر شانی، باوەشی پێیا کردو دای بە ئەرزا.
بردن
«مست. مت.» شتێ یا کەسێ لە جێگای خۆ هەڵگرتن و دوورخستنەوەی:: بەیانی تا دێم ئەم مێزه لەم ژووره لابەرن. خۆزگه ئەم کاربەدەسته خراپەیان لادەبرد.
بنکەن «د» کردن
«مست.، مت.»، «سیه.، سن.» تم: بنکۆڵ کردن.
بنیاد کردن
«مست. مت.» تم: بناغه دانان.
بنێشت خۆش کردن
«مست.، مت.» 1- کوڵاندن و پاڵاوتن و قاڵ کردنی بنێشت. 2- جاوین و نە رم کردنەوە ی بنێشتی ڕەق. تێبــ.- بنێشت پاش کوڵاندنی ڕەق و تورت دەبێ و منداڵ نازانن بیجاون، هەر لە دەمیاندا ورد بوو قوتی دەدەن، بۆیه یەکێک «دایکیان، خوشکی گەور یان لەپێشدا بۆیان دەجوێ تا نەرم دەبێتەوه و لەبەر یەک دەکشێ.
به بووک بردن
«مست. مت.»، «کن.» جنێوه و کەسێکی ئەم قسەیەی پێ دەگوترێ وەکوو پێی بڵێن «ژنه و به مێردی دەدەن» وایه.
بۆن پێوەکردن
«مست. مت.» 1- تم: بۆن کردن/٣. 2- شتێک له لووتی خۆ نزیک کردنەوه، لەبەر ئەوەی کە بۆنێکی خۆشی لێدێ. شەمامەیێکی بەدەستەوه بوو خێرا خێرا بۆنی پێوه دەکرد. 3- «کن.» دانانی شتێک بۆ کەڵک لێ وەرگرتنی:: ئەوه ئەو باقلاوەتان بۆچی داناوه بۆنی پێوه دەکەن ؟
بۆڵه بۆڵ کردن
«مست. لا.» تم: بۆڵاندن.
بەخەم کردن
مست. مت.»، «کن.» تم: بەخێوکردن.
بەروپشت کردن
«مست.ست.» هێنانه پێشەوەی لای پشتەوەی هەندێ پارچەی جلک «کراس و....» لەبەر هەر هۆیە کی بێ.
بەل کردن
[[ به‌ل/3 + کردن]]
«مست. مت.»، «هل.» ئاوسان و گەورەبوونی قەوانی فیشەک له لوولەی تفەنگدا لەبەر فراوانی جێگەی فیشەک و ئەوشاری گازی باڕووت.
تێ بردن
«مست. مت.» ١- داخڵ کردنی شتێ دە شتێکی دیکەی هاوجنسی خۆی. ٢- لەناو بردن، وون کردن.
دەربردن
«مست. لا.» ئیدارە کردن دەکەڵ کەسێ، جا تۆ چۆن د گەڵ ئەم دە م شڕه دە ر دەبەی.
لێ بردن
«مست. مت.» ١-شتێک بەزۆر دە شتێک پە ستاوتن. تێبــ. ـ ئەم مەسدەره زیاتر بۆ حاڵەتی تایبەتی جووت بوونی نێرومێی گیانداران بەکار دێت. ٢- شتێک لەدەست کەسێ دەر خستن بەزۆر، یا بە دزی و.... تێبــ.- بەکارهێنانی ئەم مەسدەره بەم مانایه زۆر کەمه و زیاتر بۆ گاڵتە دەگووترێ و مەبەست مانای یەکەمیێ:: گۆچانەکەشیان لێ برد.
لەباو ەش کردن
«مست. مت.» هەڵگرتنی یەکێک و بەسینگی خۆوە نووساندن و بە د ستێ یا هەردووو دەست ڕاگرتنی تا نەکەوێته خوار.: کچی خانمۆڵ، بڕۆ ئەو منداڵه لە باو ش که و بیهێنه با هێندە نەگری.