تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



١- (-ئەک)
[[پە:ئەک]]
(پب.) ١- بە دوای هێندێ ناوانەوە دەلکێ و ناوێکی تازە دروست دەکا. سەرەک (سەر)، کەپەک (کەپ)، تیرەک، دیرەک (تیر)، کرمەک (کرم)، پەشمەک (پەشم)، ناخونەک (ناخون). ٢- بە دوای هەندێ سفەتانەوە دەنووسێ و دەیانکا بە ناو. خامەک (خام)، کاڵەک (کاڵ)، کورتەک (کورت)، گشتەک (گشت//خاو). ٣- بە دوای ڕیشەی مەسدەرەوە دەنووسێ: ١) دەیکاتە ناو. بەستەک (بەستن)، پەستەک (پەستاوتن)، ڕنەک (ڕنین). ب) دەیکاتە سیغەی موبالەغە. بڕەک (بڕین)، زەنەک (زەن) نوسەک (نووسان). ٤- بە ئاخری سفەتێکەوە دەنووسێ و سفەتێکی نوێ پێک دێنێ. زیرەک (ژیر)، کویرەک (کوێر)، پیرەک (پیر) = -بک.) ژن. ٥- آ) بە دوای ناوی دێهاتەوە دەلکێ. سیتەک، چەمەک. ب) لە لەهجەی باکووریدا (٢٠ئان/٣) شی بەدوودادێت، بەڵام (ن)ەکە زۆر کەم لە دەم دەردەکەوێ و شێوەی (ئەکا) وەردەگرێ. کەمەکا (کەم+ئەک+ئان) گوندێکە لە نیزیک دەهۆکێ، سیدەکا (سید؟+ئەک+ئان) گوندێکە لە برادۆست. ٦- لە تەرکیبی کۆمەلیکی زۆر (ناو)ی زمانی کوردیدا دەبیندرێ، ئەگەر بێت و جودا بکرێتەوە ڕەگەکان هیچ مەعنایەک نابەخشن. دەڵەک، مەچەک، کۆمەک(گ)، جەندەک،توولوک،نێفەک (نافەک). گومانی تێدا نییە ئەم ڕەگانەی کە ئەو ناوەیان لێ دروست بووە وەختێک (ڕەنگە زۆر کۆن) مەعنای سەربەخۆشیان هەبووبی و لە بیران چوونەوە. تێبــ. آ) ئەم پاشبەندە لە حاڵەتێ کە دەبیتە مایەی پێکهاتنی ناو جاروبارە حاڵەتێکی بچووکایەتیش تێکەڵ بە ناوە تازاکە دەکا. ڕنەک. ب) وەکوو دەزانین ئەم پاشبەندە لە زامانی پەهلەویدا بە دوای گەلێ ناوانەوە هەبووە کە ئیمڕۆ (ک)ەکەی سواوە و پاشبەندی (ئە)ی بەجێهێشتووە. نامەک (نامە)، باندەک (بەندە)، هەلیلەک (هەلیلە)، ڕووتەک (ڕووتە)، سایەک (سایە)، ڕۆچانەک (ڕۆچنە).
٢- ئەک
(ئم.) بۆ دەربڕینی هەست و ویست (زیاتر بێزاری و ناڕازیتی) بارانبەر بە کار و کردەوەی یەکێک.ئەک نەژی بۆ درۆی دەیکا *دەک، هەک.
(-ئەکیی)
(پب.) ١- بە دوای بەندی کات و شوێن (قەیدی زەمان مەکان)ەوە دەنووسێ و قەیدێکی تازە یا سفەتی لێ پێکدێنێ. ئێجگارەکی، پێشەکی. ٢- بە دوای هەندێ سفەت و ناوانەوە دەلکێ و سفەتێکی لێ دروست دەکا. خێڵەکیی، دەشتەکیی، سەرسەرەکیی، کەرەکیی. ٣- بە هەندێ ناوی مرەکەبەوە دەنووسێ، وشەیەکی لەم تەرکیبە پێکدێت، بەیانی حاڵەت دەکا. دووپشتەکیی، سێ جرتەکیی، چوارمەردەکیی، پێنج خشتەکیی. تێبــ. آ) لە هەموو حاڵەتەکاندا ئەم پاشبەندە مانای (بە شێوەی) لە مانای وشەکە زیاد دەکا. ب) ئەگەر دوایی ئەو ناوەی دەگەڵ ئەم پاشبەندە تەرکیب دەبێ (بزوێن) بێ، لە تەرکیبدا دەڕوا.
ئەکسەر
[[=عا.: ئەکسەر]]
(س.) تم: ئەغڵەب. ئەکسەر وەختی لە چاخانە بۆ دۆمینە ڕادەبوێرێ.
ئەککوو
(ئم.)، (مک:- مەنگوڕایەتی) بۆ دەربڕینی خەفەت و خەم لەبەر ڕووداوێکی ناخۆش یا سەرسوڕمان لە کارێک، بەکاردێت. *پەک، پەککوو.
١-(-ئەکە)
(پب.) بەدوای ناوی نەناسراو (نکرە)ەوە دەنووسێ و دەیکا بە ناسراو (معرفە). کوڕەکە، منداڵەکە، پیاوەکە. تێبــ.- ١-ئەگەر ئەو ناوەی بەم پاشبەندەوە دەلکێ بە (دەنگ بزوێن)ێک دوایی هاتبێ کار دەکاتە سەر یەکەم کەرتی پاشبەندەکە (ئە): آ) ئەگەر ناوەکە بە دەنگ بزوێنەکانی(آ)، (ۆ) یا (ێ) دوایی هاتبێ (ئە)ی پاشبەندەکە دەبێتە (یە). چرا (چرایەکە)، درۆ (درۆیەکە)، تەشوێ (تەشوێیەکە)، دەشکرێ (یە)کە فڕێ بدرێ. چراکەی هێنا، درۆکەی سووربۆوە، تەشوێکە دەمەزەرد بکەن. ب) ئەگەر دوایی ناوەکە بزوێنی (وو) بوو ئەوە دەگەڵ (ئە)ی پاشبەندەکە دەبێتە (ۆ). بووزوو (بووزۆکە)، نردوو (نردۆکە)، مردوو (مردۆکە). ج) کاتێ ناوەکە بە بزوێنی (یی) بڕابێتەوە (ئە)ی پاشبەندەکە لەپێشدا دەبێتە (یە) و پاشان بە هەردووکیان (یی+یە) بزوێنی (ێ) دروست دەکەن. برسیی: برسییەکە. -پیاوە برسێکە چوار کوللێرەی خوارد. پشتیی: پشتییەکە. -پشتێکە بخەرە بن شانت. د) ئەگەر دوایی ناوەکە (ئە) بێ دەبێتە هۆی لەناو چوونی (ئە)ی پاشبەندەکە. دەستە (دەستەکە)، ڕستە (ڕستەکە)، کفتە (کفتەکە). ٢- ئەگەر ناوەکە سفەتێکی بە دوادا هات پاشبەندەکە لە باتی ئەوەی بە دوای ناوەکەوە بنووسێت بە ئاخری سفەتەکەوە دەلکێ. پیاوە ئازایەکە، درۆ گەورەکەی، منداڵە زیرەکەکە، گایە قەشکەکە. ٣- ئەو ناوانەی ئەم پاشبەندەیان چووبێتە سەر لە حاڵەتی جەمعا (ئەدوایی پاشبەندەکە فڕێدەدرێ و (ئان) جەمعی پێوە دەلکێندرێ. کوڕ، کوڕەکە، کوڕەکان. چرا، چراکە، چراکان، منداڵە زیرەکەکان. ٤- لە وشەیەکدا کە بەم پاشبەندە پێکدێ، قورسایی تەلەفوز دەکەوێتە سەر ئاخر کەرتی ناوەکە. هس.: ٢- ئەکە.
٢- (-ئەکە)
[[ئەک/١و٢ + ئە/١]]
(پب.) بۆ بچووک کردنەوە و وێکچواندن (تەشبیه) بە دوای هەندێ (ناو) و (سفەت)ەوە دەنووسێ و دەیکاتە ناوێکی تازە. پووڵەکە (پووڵ)، قووچەکە (قووچ)، کووژوکە (کووژ)، توورەکە (توور)، تێبــ.- قورسایی تەلەفوز لە وشەیەکدا بەم پاشبەندە دروست بووبێ دەکەوێتە سەر کەرتی هەرە دوایی. هس.: ١-ئەکە.
ئەڵڵاهوئەکبەڕ
[[=عا؛ الله اکبر]]
ڕستەیەکی عەرەبییە و مانای (خوا گەورەترە) ١- لە بانگ و نوێژ و گەلێ ڕێ و شوێنی تری ئیسلامەتیدا دەگوترێ. ٢- بۆ نیشاندانی سەرسوڕمان یا تووڕەیی، بە شێوەیەکی تایبەتی دەیڵێن. ئەڵڵاهوئەکبەڕ! بۆ ئەم شۆخی و نازدارییە. ئەڵڵاهوئەکبەڕ! کوڕە ئاخر دەڵێم وازی لێ بێنە. ((ئەڵڵاهوئەکبەڕ، بەری بەیانە)) ((تاریک و لێڵی ڕووی ئاسمانە)) (گۆران)