تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



١- ئەوە
[[ئەو+ئە]]
(ز.) ١-زەمیری ئیشاڕەی دیارە (معرفە) بۆ مفڕەدی گیاندار و چتی دووری غایب. ئەوکێ بوو تەقەی کرد. ((...ئەوەشم پێ سەیر بوو!! چونکی ڕێبواریش بەم جۆرە شەوانە...)) (مەم: چیرۆکەکانی-٨٧) ((من عادەت و مادەت نازانم هەر ئەوەیە پێم گوتی...)) (قزڵجی: پێکەنین-٣١). ٢- (مک.) تم: ١- ئەمە.
٢- ئەوە
(پبف.) ١- بە دوایی هەندێ مەسدەرانەوە دەنووسێ و مەسدەرێکی تازە دروست دەکا، کە پێچچەوانەی کارێکی پێشوو، یا دووپاتە کردنی کارێک پیشان دەدا. گەڕانەوە (پێچەوانەی ڕۆیشتن)، ناردنەوە (هاتن و هێنانی لە پێشدا بووە)، نووسینەوە (نووسین لەبەر شتێکی نووسراو). ٢- بە دوای هەندێ مەسدەرانەوە دەبیندرێ، وەکوو بەشێکی مەسدەرەکە وایە و ئەگەر لێی بکرێتەوە یا مەعنای دەگۆڕێ یا هەر هیچ مەعنایەک نادات. پاڕانەوە، لاڵانەوە، شەکانەوە، خواردنەوە، چەماندنەوە، شکاندنەوە. تێبــ.- آ) ئەم پاشبەندە لە لەهجەی باکووری و بن لەهجەی (مەنگوڕی)دا بە شکڵی (ڤە، وە) لە پێشەوەی فیعل دێت. ڤەخۆ، وەگەڕێ، وەی بەستە، وەی خوێنە. ب) من وای دەبینم کە ئەم پاشبەندە لە (ئەپاچ)ی پەهلەوی بە مانای: دیسان، دووبارە، پاش، کەوتۆتەوە کە لە فارسیدا بۆتە (باز).
٣- ئەوە
(ئم.) کەەرتی تەواو کەری ئامرازە. ١- دەگەڵ (بە،دە،لە) بەکاردێت و ناوی مەبەست دەکەوێتە نێوانی هەردوو کەرتی (بە... ئەوە) ئامرازەکە ((مەمکت سێوە بە دارەوە، خودا داویە مەیشارەوە)) ((ڕاوەستاوە بە پێوە، پاڵی داوە بە جێوە)، ((ڕێوی خۆی دە کونێوە نەدەچوو قانگەلاشکی وەدوو خۆی دەدا))، ((لەو ڕۆژەوە ڕۆیشتووە تۆراوە دڵی من)). ٢- دەگەڵ (پێ، تێ، لێ) بەکاردێت. آ) ئەگەر مەفعوول دیار بێ، دەکەوێتە پێشەوە هەردوو کەرتی ئامرازەکە تێک دەبنەوە و شکڵی (پێوە، تێوە، لێوە) وەردەگرن. کونی دەرزێکە بچووکە دەزووی پێوە ناچێ، لە لادێ کە سەمەنی دەکەن هەر ماڵەی چەنگە ئاردی خۆی تێوەدەدا، کوا هەرچی تەماشا دەکەم هیچم لێوە دیار نییە. ب) ئەگەر مەفعوول دیار نەبێ زەمیرێکی شەخسی دەچێتە نێوان دوو کەرتی ئامرازەکە. پێیەوە دیار نییە، تێمەوە ڕاما و قسەی نەکرد، لێتانەوە دوورە. تێبــ.- آ) لە بن لەهجەی سلەیمانیدا هەندێ جار [١- ئانی]شی وەک تەواو کەرێکی دوووەم بە دوادا دێت. لە ماڵەوانی بووم، بە دەستەوانێیە بچین. ب) بە پێویستی دەزانم کە ڕوونی کەمەوە: پێ، تێ، لێ یەک بە دوای یەکا تەرکیبێکن لە (بە+ی) و (دە+ ی) و (لە+ی) کە (ی) زەمیری سییەم کەسی مفڕەدە.
ئەوەتا
[[ئەوە+تا]]
(شر.) تم: ئەمەتا. ((... ئەوەتا گێژێکی گەورە دە بەحریدا بووو وەها کە گەمێ لە شەپۆلان دادەپۆشرا...)) (ئینجیل: مەتی-٢٠). ((... ئاخری مانگێ ئەفەندی گوتی: کوا دەفتەری مالەوە؟ -ئەوەتا.)) (قزڵجی: پێکەنین-٣٦). * ئەوەیانێ، ئەوەسا، ئەوەسە.
ئەوەتانێ
[[ئەوەتا+ئانێ]]
(شر.) تم؛ ئەوەتا.
ئەوەتی
(شر.) تم: ئەوەتەی.
ئەوەتەی
[[ئەوەتە+ ی (ز.)]]
(شر.) لەو کاتەوە کە... (ڕستەی دوایی کاتەکە دیاری دەکا). ئەوەتەی لە بەندیخانە هاتۆتە دەر کەم دوێ بووە. ئەوەتەی هەیە وای بە خۆیەوە نەدیوە. تێبــ. - آ) گەلێ جاران (لەلە پێشەوە دێ. ب) لە زمانی ئاوێستاییدا (ئەڤەتە، ئەڤەتهە) بە مانای: (ئەوەندە، هێندە زۆر و ئاوا، ئەو جوورە، بەو چەشنەی) هاتووە. تم: (ئەوڕەنگ: بەهرام-١٨٧). هەروەها (یەوەت) مانای (تاوەختێکی، هەرچەند) دەدا. تم: (پد: یگد، ج٢-٢١٧) *ئەوەتی، لەوەتی، لەوەتەی، لەوەتا.
ئەوەجە
[[=عا.: حوج]]
(نا.)، (سن.) پێویستی، پێداویستی، ئیحتیاج، حەوجێ.
ئەوەر
(پب.) بە دوای ناوانەوە دەلکێ و دەیانکا بە ناوێکی تازە یا سفەت و مانای (خاوەن)یان لێ زیاد دەکا. بەختەوەر (بەخت)، پەلەوەر (پەل، پەڕ)، جانەوەر (جان)، چەنەوەر (چەنە)، دەمەوەر (دەم).
ئەوەسا
[[ئەوە+سا]]
(شر.٩ تم: ئەوەتا.
ئەوەسە
[[ئەوە+سە (سا)]]
(شر.) تم: ئەوەتا.
ئەوەندووسکە
[[ئەوەند+ ئووسکە]]
(بنت.)، (مک.) تم: ئەمەندووچکە.
ئەوەندووکە
[[ئەوەند+ ئووکە]]
(بنت.)، (مک.) تم: ئەمەندووکە.
ئەوەندەی بڵەی یەک و دوو
(کن.) خیرایی زۆر.
ئەوەندەی مست لە چاوان دەی
(کن.) خێرایی، توندوتۆڵی.
ئەوەها
(بنت.)، (ست.) تم: ئاوا.
ئەوەکە
[[ئەو+ئەکە]]
(ز.) زەمیری ئیشاڕەیە بۆ شتێکی وا کە ئەوانەی باسی دەکەن لە نێو خۆیاندا دەزانن چییە یا پێشووتر ناویان هێناوە. ئەوەکەی تۆ هێنابووت زۆر خراپ بوو، (جم.) ئەوەکان.
ئەوەڵ
[[=عا.: اول]]
(نا.) ١- سەرەتای هەموو شتێک. ئەوەڵی پاییز، هێشتا ئەوەڵی کارە. ((ئەوەڵ شام و ئاخر شام)). ٢- یەکەم، لە پێش هەموو شتێکدا. ئەوەڵ جار نییە کە جوامێر شتی وا دەکا، جاری ئەوەڵێ پێم گوت وازی لێ بێنە. هەر ئەوەڵێ نەدەبوو دۆستایەتی بکەی. *هەوەڵ (بک.) عەوەل.
ئەوەی
[[ئەوە+ی] (ز.)]]
(نا.) ناوی ئیشاڕەیە بۆ شتێک یا کارێک. ((ئەوەی لی مێشک ببێ هەمبانە دەبڕێ)) (فۆلکلۆر)، ((... بەڵام پێش ئەوەی من دەم هەڵبێنمەوە، زابتێکی لاوی کەڵەگەت لە ژوورەکەی تەنیشتمەوە هاتەدەرێ...)) (بلە؛ ژان-١٢٨).
ئەوەیان
(نت.( تم: ئەویانە.
١- ئەوەند
(بنت.) تم: ١- ئەوەندە.
١- ئەوەندە
[[ئەو+هەند+ئە]]
(بنت.)، (مک.)، (سیم.) تم: ئەمەندە. ((... دەسا من ئەوەندە لە واقیع بێزارم وەختە سوێم بێتەوە بۆ خەوێکی خوش...)) (بلە: ژان-٩٧)، ((... حەز لە کچێک دەکەم بەلام ئەوەندەی دەکەم و دەکرێنم جوابم ناداتەوە...)) (قزڵجی؛ پێکەنین-١٠٧)
٢- ئەوەند
(نت. بنت.)، (مک.) تم: ٢- ئەوەندە.