تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



سیاسەتی دەرگەی کراوە
ئەم زاراوە یەکەم جار لە لایەن جۆن های، وەزیری دەرەوەی ئەمریکا لە سێپتەمبەری 1899 بە مەبەستی پەرەسەندنی ئابووری وەڵاتی چین و پاراستنی سەربەخۆیی ئەم وەڵاتە بەکار براوە. بەڵام ئێستا مەبەست لەم زاراوە ئازادبوونی چالاکی بازرگانی و سەرمایەدانانی وەڵاتانی دەرەکییە لە وەڵاتێکدا لە سەر بنەمای یەکسانی مافەکان. سەرچاوەی ئەم سیاسەتە دەگەڕێتەوە بۆ بنەماکانی لیبرالیزمی ئابووری.
کۆمەڵگەی کراوە
ئەم زاراوە لە لایەن کارۆل پۆپێر فەیلەسووفی نەمسایی لە کتێبی «کۆمەڵگەی کراوەودوژمنەکانی» (1945) بۆ پێناسە کردنی کۆمەڵگەیەکی ئاواڵە هاتۆتە ئاراوە کە تێیدا هەموو کەس بتوانێ بە شێوەیەکی سەمەربەخش لە دەسەڵاتداران ڕەخنە بگرێ. پۆپێر بە نەقڵکردنی ئەم گوزارەی پریکلێس لەگەڵیا هاودەنگە کە دەڵێ: «ئەگەرچی تەنیا دەستەیەکی کەم، سیاسەت بەرهەم دێنن بەڵام هەموومان دەتوانین لە بارەیەوە دادوەری بکەین». ئەمەش بە مەرجێک بە ئەنجام دەگات کە هێرش بکرێت بۆ سەر ئیستبداد و هایراکی «داخراو»ی کۆمەڵایەتی و سیاسی کە ئیجازە بە کەس نادات بەپێی لێوەشاوەیی و کارامەیی بەرەو پێشەوە بڕوات.
جاڕنامەی سەربەخۆیی وەڵاتە داگیرکراوەکان
لە ڕێکەوتی 14دێسەمبری 1960 کۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەکگرتووەکان، جاڕنامەی ڕاگەیاندنی سەربەخۆیی وەڵاتانی کۆڵۆنیایی و داگیرکراو (جاڕنامەی کۆتایی داگیرکاری) کە لە لایەن 43 وەڵاتی ئەفریقایی و ئاسیایی ئامادە کرابوو بە کۆی 90 دەنگی ئەرێنی و 99 دەنگی یپارێزکەر و بێ هچ دەنگێکی نەیار، پەسندی کرد. لەم جاڕنامەدا ڕوون کراوەتەوە: ژێردەستەبوون، وەبەرهێنان، یا خستنە ژێر ڕکێفی جەماوەرێک لە لایەن حکوومەتێکی بێگانە، پێشێلکەریی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکان و ماف و ئازادییە مەدەنییەکان لە ئەژمار دێت و ڕێگڕێکە لەبەردەم ئاشتی و هاریکاریی نێودەوڵەتیدا.
بۆ نەهێشتنەوەی ئەم بەربەستانە، کۆمەڵی گشتی «داواکاری کۆتایی هێنانی خێرای داگیرکارییە و دەخوازێت، بێ هیچ مەرجێک سەربەخۆیی وەڵاتانی داگیرکراو لەژێر دەسەڵاتی بێگانە» ڕاگەیەندرێت.
ئەم جاڕنامە لەسەر ئەوە جەخت دەکات کە نەبوونی ئامادەیی سیاسی، ئابووری، کۆمەڵایەتی و کولتووری ئەم وەڵاتانە نابێت ڕێگر بێت بۆ دواخستنی پڕۆسەی سەربەخویی.
داگیرکراو
ئەم زاراوە لە بنەڕەتدا بە واتای نیشتەنگەی گرووپێک لە هاووەڵاتییانە کە لە وەڵاتێکی جیاواز لە وەڵاتی سەرەکی خۆیان دەژین. بەڵام ئێستە بە واتای وەڵات یا سەرزەمینێکە کە لەژێر دەسەڵاتی وەڵاتێکی بەهێزی سیاسی یان سەربازی ئیدارە بکرێت و دەسەڵاتی یاسادانانەکەی بە دەست وەڵاتە دەرەکییەکەوە بێت. واتە وەڵاتێکی بێبەهرە لەسەربەخۆیی سیاسی و ئابووری و کولتورییە کە بە شێوەی ئاشکرا یان نادیار بەشێک لە ئیمپراتۆریەتێک لە ئەژمار دێت.