قاعدە

مقیاس

ئەو شەوەیە کە تۆی تێدایت

امشب

ئەمشەو

ئەمشەو

املا

نوسینەوەی وتەی خەڵک

بە وەڵاتێک دەگۆترا کە ئەم تایبەتمەندییانەی هەبێت:
(1) بەرفرەوانی خاک، زۆربوونی حەشیمەت و لەخۆگرتنی چەند نەتەوە یان ڕەچەڵەک یان کەلتووری جیاواز.
(2) دەسەڵات و هێزی ئەم وەڵاتە بەهۆی هەژمۆنی * نەتەوەیەک بە سەر ئەوانی دیکەدایە و وێککەوتنیش ئەگەر ببێت، بەهۆی دەسەڵاتی چەکدارییەوەیە.
(3) پێکهاتەی سیاسی لەم سیستەمەدا دەسەڵات دەبەخشێ بە یەک کەس (ئیمپراتۆر) و تەواوی دەسەڵاتە ناوچەییەکان، دەبنە فەرمانبەری ئەو.
(4) هەبوونی بنیاتێکی ئەخلاقی یان سیاسی لەژێر چەتری ئایین، ئایدیۆلۆجیا یان دەستوورێک بۆ دابینکردنی ئاشتی لەنێوان خەڵکی وەڵاتدا.
لە ڕواڵەتدا ئیمپراتۆرییەتی، هاوشێوەی ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکانە، بەڵام لەناوەڕۆکدا بەهۆی نەبوونی عەداڵەت و خودموختاری و خواستی پێکەوە ژیانی ئارەزوومەندانەی نەتەوەکان، شتێکی جیاوازە.
ئیمپراتۆرییەتەکان، سەردەمانێک لە مێژوودا سەریان هەڵدا کە نەتەوەیەکی جەنگاوەر بەنیازی جیهانگیری، بازنەی دەسەڵاتی خۆی بەربڵاو کرد و بە سەر نەتەوەکانی دیکەدا سەرکەوتن. ئینجا هاندەرێکی ئایدیۆلۆجیایی (کە زیاتر جەهادی ئایینی بوو) پێوە لکاوە. بۆ وێنە ئیمپراتۆرییەتەکانی میسر و ئێران و عوسمانی و هێند و چین و ژاپۆن و یۆنان و ڕۆم و…)
لە سەدەکانی ناوەڕاستدا ئیمپراتۆرییەکانی عەرەب و تورک و مەغول، موسوڵمان بوون و ئیمپراتۆری فرانک و جێرمەنیاش خاچپەرست. لەم ڕووەوە، ئایین هەوێنی یەکگرتوویی ئەوان بووە. ئەم ئیمپراتۆرییانە هەڵگری ئەندێشەی حکوومەتێکی جیهانی بوون کە بە ئایدیۆلۆجی* ئایین، بانگەشەی ئاشتی مرۆڤایەتییان دەکرد. ئیمپراتۆری نوێ بە دوو شێواز پیادە دەکرێت: دەریایی و زەمینی. ئیمپراتۆرییەکانی پورتوگال و ئیسپانیا و هۆڵەندا و فەرەنسا و بەریتانیا و ئیمپراتورییە تازە پێگەیشتووەکانی ئەڵمانیا و ئیتاڵیا و بەلجیکا و ئەمەریکا و ژاپۆن بە داگیرکاریی و ئیستعماری وەڵاتە بانبەحرییەکانەوە، بەدیهاتن. تایبەتمەندیی ئەم ئیمپراتورییانە، ڕەنگامەیی ڕەگەزی و کەلتووری بوو. هەندێ لەمانە هەوڵیان داوە بە بڵاوکردنەوەی کەلتوور و یاسا و ئابووری، دەسەڵاتی ناوەندی بۆ سەرانسەری ئیمپراتۆری، چێ بکەن بەو شێوە کە ڕۆمییەکان کردیان. هەندێکی دیکە لەم ئیمپراتۆرییانە بە شەرعییەتبەخشین بە خودموختاری سیاسی و ئابووری و کەلتووری، هەوڵیاندا خەڵکان یەکگرتوو بکەن. ئەم ڕەوتە کاتێک ئاشکرا بوو کە دەوڵەتی ناوەندی ئیمپراتۆرییەتەکان لاواز ببوون، لێرەوە هەستی ناسیۆنالیستی لەنێو ئیمپراتۆریدا وزەی گرت.

امپراتوری

Empire

بەگشتی واتایەکە بۆ دەوڵەتێک کە لە دەرەوەی بەستێنی حکوومەتەکەی خۆی، دەست درێژ ئەکا بۆ وەڵاتانی دیکە و خەڵکی ئەم وەڵاتانە ئەکێشێتە ژێر ڕکێفی خۆیەوە و سەرچاوە ئابووری و ئینسانییەکانیشی ئەڕووتێنێتەوە. ئیمپریاڵیزم بە مانای ئیمپراتۆری* هەر لەسەرەتای مێژووەوە بووە.
لە زاراوەدا، ئەم وشە ئەگەڕێتەوە بۆ ئیمپراتۆری کە لە 1890 بەملاوە لە لایەن لایەنگرانی «ژوزێف چیمبەرلێن»، سیاسەتمەداری ئیستعمارخوازی بەریتانیا، هاتە ئاراوە. ئەم کابرایە، دەیەویست پەرە بدا بە ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا.
زاراوەی ئیمپریاڵیزم، خێرا چووە ناو زمانەکانی دیکەشەوە. ئەم وشە بوو بە بیانوویەک بۆ خاڵیکردنەوەی ڕق و کێشمەکێشی نێوان دەوڵەتە ئەورووپییەکانی ئەو سەردەمە. ئەم کێشمەکێشانە لە 1880 تا 1914، وەها بە سەر سیاسەتی نێونەتەوەییدا باڵی کێشا، کە ئەم قۆناخە بە «چاخی ئیمپریالیزم» ناوبردە کرا. لەم ناوەدا بەریتانیا و ئیمپریالیستە ئەوروپییەکانیش، بە ناوی پەرەسەندنی شارستانیەت و بەشکردنی دەسکەوتەکانیان بە سەر خەڵکانی ڕەگەز - ناپاک، درێژەیان بەم ئاکارە دا. دوای شەڕی جیهانی یەکەم، ئایدیۆلۆجیای ئیمپریاڵیزم لە قەبارەی فاشیزم و نازیسم دا گەیشتە لووتکەی خۆی.
یەکەمین ڕەخنەی تیۆریک لە ئیمپریاڵیزمی نوێ، لە لایەن «ج.ا.هابسۆن»، ئابووریناسی بەریتانی، لە کتێبێک بە ناوی ئیمپریاڵیزم (1902) بڵاو کرایەوە. لەم کتێبەدا بۆ یەکەم جار، بە ڕوانگەیەکی ئابوورییەوە سەیری ئەم دیاردە کرا. «لینین»، لەم ڕوانگەوە کتێبی ئیمپریاڵیزم، دواقۆناخی سەرمایەداری (1915) بڵاو کردەوە. دواتر ئەم ڕێبازە بە ناوی تیۆری ئابووری دەربارەی ئیمپریاڵیزم، ناوبانگی دەرکرد. تیۆری «لینین» جگە لەوەیکە ماهییەتی ئیمپریاڵیزم شی دەکاتەوە، تیۆرییەکە لە بارەی سەرچاوەی شەڕ ــ شەڕی ئیمپریاڵیستی ـــ کە بەرهەمی سیستەمی سەرمایەدارییە. (بڕوانە لێنینیزم)

امپریالیسم

Imperialism

بەکار هێنانی دەسەڵاتی سیاسی و ئابووری بۆ بڵاوکردنەوەی نەریت و بەهاکانی ئەو دەسەڵاتە لەنێوان خەڵکانێکی دیکە کە بە زیانیان بێت. ئیمپریاڵیزمی کەلتووری دەتوانێ یاریدەری ئیمپریاڵیزمی سیاسی و ئابووری بێت. بۆ وێنە فیلمی ئەمریکایی دەتوانێ بێتە خزمەت بەرهەمەکانی ئەو وەڵاتە و بازاڕی فرۆشی بۆ زیاد بکات.

امپریالیسم فرهنگی

Cultural imperialism

(حمس.) ڕێژیمێکی پاتشایەتی و دەوڵەتییە کە سەرۆکەکەی ئیمپڕاتوور بێ. دوای شەڕی دووەم ئیمپڕاتۆرێتی ژاپۆن گەلێ گۆڕانی بەسەرداهات. ٢- بە تێکڕایی هەموو ئەو خاکانەی کە لە ژێر دەسەڵاتی ئیمپڕاتوورێکدا بن، مەیدانی فەرمانڕەوایی ئیمپڕاتۆرێک. ئیمپڕاتۆرێتی بریتانیا جاران ڕۆژی لێ ئاوا نەدەبوو. ب) گشت وڵاتانێ کە دەوڵەتێکی توانا و بە زیپک بە سەریان ڕادەگا، سەرۆکەکەی هەرچی دەبێ ببێ.

(ست.) هەر شتێکی پێوەندی بە ئیمپڕاتۆرەوە هەبێ. تاجی ئیمپڕاتۆری لەسەرنا. فەرمانی ئیمپڕاتووری دەرچوو. ٢-(حمس.) تم: ئیمپڕاتۆرێتی. تێبــ.- بەم مەعنایە شێوەی داڕشتنەکەی زیاتر فارسییە تا کوردی.

(نا.) پاتشیەکی چەند وڵات و میللەتی لە ژێر فەرماندا بێ، پاتشای پاتشایان. کاتێ شۆڕشی مەزنی ئۆکتۆبەر هەڵگیرسا (نیگەڵە) ئیمپڕاتۆری ڕووسیا بوو. * شاهەنشا تێبــ.- ئەم وشەیە لەقەبێک بووە بۆ سەردارەکانی ڕۆمای کۆن.