وشەدان

ئەم زاراوە لە دوای شەڕی جیهانی دووهەم هاتە ئاراوە، مەبەستیشی لە حاڵەتی ئەو دەوڵەتانەیە کە لە باری سیاسی و دیپلۆماسییەوە لە گێرە و کێشەی دەوڵەتانی کۆمۆنیست و لایەنگرانی ڕۆژاوا، بە هیچکام لەم دوو لایەنەوە نەبەسرانەوە. ئەم سیاسەتە ئامرازێکە کە بەو پێیە وەڵاتێک ئەتوانێ خۆی لە قەیرانی ئایدیۆلۆژیکی نێوان وەڵاتانی دیکە دەربهاوێژێ.
مەبەست لە بێلایەنی بۆ هەر وەڵاتێک لە بواری جوگرافییەوە، واتایەکی جیاواز لەخۆ دەگرێ. بێلایەنی لە لایەکەوە بە مانای گۆشەگیری و دوورەپەرێزی تەواوە و لە لایەکی دیکەەوە بە «بزووتنەوەی بێلایەن* non-alignment» لە بەرانبەر دوو لایەن و بەشداری چالاک و پۆزەتیڤ بۆ دابەزاندنی قەیرانی نێو نەتەوەیی شرۆڤە دەکرێت (بڕوانە بزووتنەوەی بێلایەن) .
پێویستی بێلایەنی، نەچوونە ناو پەیماننامەی سەربازی و وەرنەگرتنی چەک یان یارمەتی سەربازی لە هیچ لایەنێک یان نەدانی بنکە بە هیچ لایەنێکی شەڕە و بەرعۆدەنەبوونی هیچ شتێک لە بەرانبەر خواستی لایەنەکانی تێوەگلاو بە شەڕەوەیە. ئەم شێوازەی بێلایەنی، گرتنەبەری سیاسەتی دەرەکی سەربەخۆیە و بە لایەنگرانی ئەم ڕێبازە دەڵێن وەڵاتانی «بێلایەن». بێلایەنی، ڕواڵەتێکی پۆزەتیڤیشی هەیە کە بریتییە لە هەوڵدان بۆ ئاشتکردنەوەی دوو لایەن یا ناوبژیوانی لەنێوان دوو گرووپی ڕەقیب و تەقەلا بۆ پاڕاستنی ئاشتی جیهانی لەڕێگەی چەککردنەوە (بڕوانە چەکداماڵین). بەم شێوازە دەگوترێ «بێلایەنی پۆزەتیڤ». وەڵاتی هیند لەسەردەمی نێهرۆ گەورەترین پێڕەوکاری ئەم سیاسەتە بووە لە جیهاندا.
جۆڕێکی دیکە لە بێلایەنی بریتییە لەوەیکە دەوڵەتانی پیلانگێڕ، بەپێی بەرژەوەندی هاوبەشیان لە کاتی هەڵگیرسانی شەڕێک، وەڵات یا ناوچەیەک لە شەڕەکە دەپارێزن، ئەویش پەیمان ئەبەستێ کە لە پێوەندییە نێودەوڵەتییەکاندا خۆ هەڵنەقورتێنێ. ئەم جۆرە بێلایەنییە، چەشنێکی نیگەتیڤە کە لە دوای شەڕی جیهانی دووهەم لەسەر نەمسا پیادە کرا. دەوڵەتی سۆڤیەت بەو مەرجە هێشتی نەمسا سەربەخۆیی بە دەس بێنێ کە بێلایەن بمێنێتەوە. کۆنترین و بەناوبانگترین وەڵاتی بێلایەن لەم چەشنە، وەڵاتی سویسرایە کە تەنانەت نەبۆتە ئەندامی ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان و ئەم شێوازە لە سیاسەتی دەرەکی، بۆتە پێشینەیەکی پایەداری ئەم وەڵاتە.
بە بۆچوونی ڕەشەگەل بێلایەنی، بە مانای دوورمانەوە لە شەڕە. ئەم جۆرە بێلایەنییە، بارودۆخی ئەو کەسانەن کە لە ئاشتیدا بە سەر ئەبەن بەڵام دیتران سەرقاڵی شەڕن. لە ڕوانگەی ئەکادیمییەوە، بێلایەنی واتایەکی تازەتری لەخۆ گرتووە کە بریتییە لە بارودۆخێکی یاسایی کە ئەرک و مافگەلێکی دیاریکراو پێشنیاز دەکات. واتە بێلایەنی هەڵگری باڕێکی یاسایی و قانوونی نێودەوڵەتییە کە لە دوو کاتی شەڕ یان ئاشتیدا ئەبێ پەیڕەو بکرێت. لەم بارەوە «پاتێر» دەڵێ: ئەم زاراوە بەو جۆرەی کە پێش ساڵی 1945 پێناسە کرابوو لە لایەن هەموو ئەو دەوڵەتانەی کە مەنشووریان مۆر کردبوو فەشەلی هێنا. «ئیگلتۆن» پێی وایە کە شکاندنی پەیماننامەی بێلایەنی لە شەڕدا بە واتای نەمانی ئەم پەیمانەیە.

سەرچاوە: قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی

بە ئیستیلاح