(جه راسییا - cerasîya)

ئاڵوباڵو, هه ڵوژه.

(هیراسەت - hiraset)

پاسەوانی کردن، پاسداری.

(خاراسیتیز - xara sitîz)

سەخت تر لە گرانیت، سەخت، قایم.

(خارا سوفتەن - xara suften)

خارا کون کردن، خارا سوون.

(خوراسانی - xurasanî)

خوڕاسانی، خەڵکی خۆراسان.

خۆ دوورگرتن لە شتێک و پارێزگاری لێی

پرهیز کردن، خود پَرهیزاندن.

پارێز کردن. [دوورەپەرێز بوون]

اِحتِراز، اِتِّقِّاء، تَحَفُظ.

پرهیز کردن
دفاع کردن

پارێزکردن، دوورەپەرێزبوون
بەرانبەری دەگەڵ دەست درێژکەر کردن

(باد.): دارەسێو

(هەورا.): دلێڕاسینە

(هەورا.): براتووتە، قامکی تەنیشت تووتەڵەیە

(هەورا.): نێوەڕاست

(هەورا.): نێوەڕاست، (هەورا.): نیمەنە

(دیموکراسی dimakrasi)

حکوومەتی کوماری و میللی هەلبژیردراو.

دموکراسی+ مردم سالاری

Democracy

دیموکراسی لە دوو وشەی یۆنانی دێمۆس، بە مانای «خەڵک» و کراتووس، بە مانای «حکوومەت» پێکهاتووە. مانای ئەم زاراوە لە پوختەی قسەکانی ئابراهام لینکۆلن (1809-1865، شانزەهەمین سەرۆککۆماری ئەمریکا) بریتی بوو لە: «حکوومەتی خەڵکی، لە لایەن خەڵکەوە، بۆ خەڵک». ئەم بیرۆکە بە ڕواڵەت زۆر سادەیە، کەچی لە واقیعدا زۆر ئاڵۆز و تێکتەنراوە. ئەگەرچی مانای دیموکراسی تاڕادەیەک ڕوونە بەڵام ئەم مەسەلە کە «خەڵک» چۆن بە سەر خۆیاندا حکوومەت بکەن هێشتا هەر مژاوییە و ڕوون نەکراوەتەوە. بەم بۆنەوە بۆچوونی جیاواز لەسەر ئەم چەمکە هاتۆتە ئاراوە.
ئەمڕۆکە مەبەست لە دیموکراسی شێوازێکە لە ژیان کە تێیدا دەسەڵات جیا بکرێتەوە و بە هەموو کەس وەڵام بداتەوە. لەم سیستەمەدا جیاوازییەکان بەهەند دەگیرێن و لە پێگە و جێگەی جەماوەر ڕێز دەگیرێ و دەرفەتی یەکسان بۆ هەمووان دەڕەخسێ. بە کورتی دیموکراسی بە مانای دابەشکردنی دەسەڵاتە بەبێ توندوتیژی و شەڕنانەوە. لە سیستەمێکی دیموکراتیدا هیچ کەس فەرمانڕەوای هەمیشەیی نییە و هیچ کەس لەسەر تەختی دەسەڵات کڕ ناکەوێ. سەرۆککۆمار دەکەوێتە بەر ڕەخنە و لێپرسینەوە و لە زەمەنێکی دیاریکراودا دەبێ لە دەسەڵات دەست بکێشێتەوە. کەواتە لەم جۆرە ڕژێمەدا هیچ کەس بۆی نییە دەسەڵات مۆنۆپۆل بکات، بگرە دەسەڵات هەمیشە لەژێر چاودێری و کۆنتڕۆڵی هەموواندایە.
دیموکراسی سەدەی بیستەم، بەرهەمی لیبرالیزمی سەدەی نۆزدەهەمە. هەڵبەت لیبرالیزمی ئەم سەدەیەش دەگەڕێتەوە بۆ ئەندێشەکانی هیۆم، میل و ڕۆسۆ. هەندێ کەس دیموکراسی بە ئایدیۆلۆجی سیاسی چینی مامناوەندی لە قەڵەم دەدەن. جیاوازی سەرەکی دیموکراسی لە سەدەی نۆزدە و بیست لەوەدایە کە ئەمڕۆ بنەماکان و ئایدیۆلۆجیای سیاسی چینە مامناوەندییەکان بە ناو چین و توێژەکانی دیکەی کۆمەڵگەدا بڵاو بۆتەوە.
لە پێناسەیەکی دیکەدا دیموکراسی شێوازێکی حکوومەتکردنە بەسەر نەتەوەیەکی باڵغ و هەراش کە ئەندامانی ئەو نەتەوە خاوەنی بەهرەی بیرکردنەوە و ڕەخنەگرتن بن و لە ڕاپەڕاندنی کاروباری کۆمەڵگەدا بەشداری بکەن. لەم سیستەمەدا جەماوەر بە مافەکانی خۆیان شارەزان.
یەکێک لەو گرفتانەی کە لەسەر چەمکی دیموکراسی پێش هاتووە، جیاوازی نێوان دیموکراسی ڕاستەوخۆ و دیموکراسی نوێنەرایەتی یا ناڕاستەوخۆیە. دیموکراسی ڕاستەوخۆ، هەڵگری ئەو زەمانەتەیە کە خەڵک ڕاستەوخۆ بێنە ناو مەیدانەوە بۆ دەرکردنی ئەو یاسا و بڕیارانەی کە پێوەندی بە ژیانی خۆیانەوە هەیە. بۆ وێنە خەڵکی ئاسینا لە ساڵانی 507 تاکوو 322ی پێش زایین، ئەم شێوازە حکوومەتەیان پیادە کرد. گەورەترین ڕەخنەگری دیموکراسی ڕاستەوخۆ، پلاتۆ، فەیلەسوفی مەزنی یۆنانی بوو. ئەو پێی وابوو کە لە جیاتی ئەوەی بڕیارەکان لە لایەن کەسانی شارەزا و پسپۆڕەوە دەرکرێن، سپێردراوە بە کەسانی خاوەن پیشە کە سەریان لە سیاسەت دەرناچێ کەواتە دیموکراسی ڕاستەوخۆ حاکمیەتی جڤاتییە.
دیموکراسی نوێەنەرایەتی بە واتای سیستەمێکی حوکوومییە کە تێیدا نوێنەرانی هەڵبژاردەی خەڵک، یاساکانی کۆمەڵگە دادەنێن. تایبەتمەندییەکانی ئەم جۆرە دیموکراسییە بریتین لە: یەکەم، هەڵبژاردنی ئازاد ناوبەناو بێتە کایەوە و هەر شارۆمەندێکی هەراش مافی ئەوەی ببێ کە دەنگ بدا و دەنگی پێ بدەن. دەنگدان دەبێ دوور بێت لە هەر جۆرە مەترسی و هەڕەشەیەک. دووهەم، ئەم جۆرە هەڵبژاردنەش نابێ تەنیا ببەسرێتەوە بە پاڵێوراوانی حیزب یان لایەنێکی دیاریکراو، ئەگەریش زۆرینەی خەڵک دەنگیان نەدا بە مانەوەی حکوومەتی دەسەڵاتدار، ئەبێ دەسەڵات بدرێتە دەست کەسانی دیکە. سێهەم، نوێنەرانی هەڵبژاردەی خەڵک (پەرلەمان)، ئەبێ مافی یاسادانانیان لە هەموو بواڕێک هەبێ و بتوانن بە ڕاشکاوی بڕیارەکانی دەوڵەت بخەنە ژێر پرسیار یان لەگەڵیا نەیار بن بێ ئەوەی هیچ ترس و خۆفێک یان ئازار و مەترسییەک بێتە سەر ڕێگەیان.
لەم چاخەدا دیموکراسی پەرلەمانی، باوترین شێوازی دیموکراسییە. بنەمای دیموکراسی بڕواهێنانە بە بایەخەکانی تاکی مرۆڤ و دەرفەتی بڕیار دەرکردن لە کاروباری گشتی و تایبەتی. ئەگەرچی ئەم شێوازە، لەسەر بنەمای تاکەکەس دامەزراوە بەڵام کاتێک ماهییەتی فرەنەتەوەیی و فرەکەلتووری زۆربەی کۆمەڵگەکان شرۆڤە دەکرێت، گرفتی جۆراوجۆر دێتە بەرچاو. ئەگەر لە وەڵاتێک زۆرینەیەکی کەلتووری یەکدەنگ هەبێت، ئەغڵەب جار بەرژەوەندییەکانی ئەو زۆرینە دەستەبەر دەکرێت. کەواتە ڕەنگە ئەم شێوازەی دیموکراسی ڕێگە خۆش بکات بۆ «دیکتاتۆری زۆرینەی کەلتووری» . چما نوێنەرانی کەلتووری کەمینەکان یان هیچکات هەڵنەبژێردرێن یان ڕادەیان هێندە کەم بێت کە لە ئەنجومەنی یاساداناندا کاریگەر نەبن.
دیموکراسی سیاسی لە واقیعدا بە مانای حکوومەتی زۆرینە یان یەک لەسەر نیوەی دەنگەکانە. لە ڕوانگەی فەلسەفەی سیاسییەوە دیموکراسی، خەڵک لە بەڕێوەبردنی ئیدارەی کۆمەڵگە و چاودێریی بە سەر حکوومەت بە حەقدار دەزانێ و دەوڵەت* بە بەرەنجامی ئیرادەی گشتی لە قەڵەم ئەدرێت.
هێرۆدۆت، مێژوونووسی بەناوبانگی یۆنانی دەنووسێ: «ئەگەرچی دیموکراسی بۆ هەموو خەڵک لە بەردەم یاسا بە یەک چاو دەڕوانێ بەڵام گرفتێکی هەیە ئەویش بە هاسانی دەبێتە مۆبۆکراسی، واتە سەروەری کەسانی نەزان و بازاڕی و دەسەڵاتی بۆرەپیاوانی سەرکێش و لاسار» (بڕوانە ئاژاوەخوازی) .
ڕەوتی گەشەکردنی دیموکراسی لە جیهاندا دەگەڕێتەوە بۆ یۆنانی کۆن بەڵام دواتر لە ساڵی 1215ی زایینی بۆ یەکەم جار، کینگ جۆن پادشای بەریتانیا پاش ڕاپەڕینێکی جەماوەری فەرمانێکی دەرکرد کە بە «جاڕنامەی گەورە» ناوبانگی دەرکردووە و تێیدا ئەنجومەنێک بۆ نوێنەران پێشبینی کراوە. لە فەرەنسەش لە دوای شۆڕشێکی خوێناوی لە سەدەی هەژدە، ئەزموونی دیموکراسی تاقی کراوەتەوە. لە ساڵی 1831، لە بەلجیکا بۆ یەکەمجار دەستووری دیموکراتی دانراوە کە تێیدا ئازادی نووسین و ڕادەربڕین و کۆبوونەوەکان زەمانەت کراوە.
لەسەرەتای سەدەی بیستەوە، لە وەڵاتانی ئاسیایی و ئەفریقایی دوای دزەکردنی ئەندێشە ئەوروپییەکان، بزاوتی دیموکراسیخوازی لەم دوو کیشوەرەدا گەشەی کرد. بەڵام لە بەر نەبوونی هەلومەرجی پێویست و داکوتانی ڕەگی ئیستیبدادی لەم ناوچانە، زۆربەی ئەم بزاڤانە شکستیان هێنا و دوای ماوەیەک تەنیا بە هێشتنەوەی ڕووکەشێکی دیموکراسی سەرلەنوێ بە چەشنی دیکتاتۆری نوێ سەریان هەڵدایەوە. هەڵبەت لەم ناوەدا چەن نموونەی سەرکەوتووی دیموکراسی هاتەدی کە دەکرێ ئاماژە بدەین بە ژاپۆن و هێندستان.