وشەدان

وشەی تیرۆر لە ڕەگی لاتینی (terrere) بە مانای ترس و تۆقاندنە. ئەم وشە یەکەم جار (ساڵی 1796) لە «فەرهەنگی زانستی فەرەنسە»، هاتووە و تیرۆریزمی بەم شێوە مانا کردۆتەوە: «ڕژێم یان سیستەمی تۆقێنەر». فەرهەنگی زاراوەی سیاسی دالۆز (dalloz) تیرۆریزم بە کردارێکی سیاسی شەڕەنگێزانەی جەماعەت یان کەمینەیەکی ڕێکخراو بە دژی کەسان یان دارایی یان دامودەزگەیەک لە قەڵەم دەدا کە بۆ گەیشتن بە ئامانجگەلێکی وەک، سەربەخۆبوون لە دەوڵەتێک، ڕووخانی ڕژێمی دەسەڵاتدار یان خەبات بەدژی هەندێ ڕووکاری سیاسی دەوڵەتێک ڕوو دەدات.
فەرهەنگی زاراوەی سەربازی (وەزارەتی بەرگری ئەمریکا) تیرۆریزم، بەم جۆرە پێناسە دەکات:
دەسبەکاربوون بۆ شەڕەنگێزی نایاسایی یان هەڕەشە بۆ ئەنجامدانی وەها کردارێک بەمەبەستی ترساندن و سەرکوتکردن یا تۆقاندنی حکوومەت یا کۆمەڵگەکان، بۆ گەیشتن بە ئامانجێک کە بەگشتی سیاسی، ئایینی یان ئایدیۆلۆجیایی بێت.
پاش تەنینەوەی قۆناخی تیرۆر و تۆقاندن لە فەرەنسە (سێپتەمبەری 1973 تاکوو ژووئییەی 1974) تیرۆریزم، بووە بەشێک لە زاراوەی سیاسی ئەورووپا و بە درێژایی زەمەن مانا و کارلێکی جیاوازی بەخۆوەبینی و هەندێ جار مانای دژبەیەکی لێکەوتۆتەوە. بۆیە ئەو کەسەی کە بە باوەڕی هەندێک «تیرۆریست» لە قەڵەم ئەدرا، بەڕای هەندێکی دیکە «جەنگاوەری ڕێگەی ئازادی» پێناسە دەکرا. واتە پێناسەکردنی ئەم چەمکە پەیوەست بوو بە گۆشە نیگا و ئایدیۆلۆجی ئەو کەسەی کە شرۆڤەی دەکرد.
تایبەتمەندییەکانی تیرۆریزم:
1ــ لەگەڵ شەڕەنگێزی فیزیکی ئاوێتەیە بۆ ترساندن و تۆقاندن.
2ــ چاوەڕوان نەکراوە و کتوپڕ ڕوو دەدات.
3ــ بە ئامانج و پاڵنەری سیاسیەوە ڕوو دەدات.
4ــ لە دەرەوەی سنووری ڕەسمی شەڕی نێوان دوو گرووپی شەڕخواز ڕوو دەدات.
تیرۆر بەگشتی لە هەلومەرجێکدا ڕوو دەدات کە تێیدا دەسەڵات بە شێوەیەکی یەکسان و بەرانبەر دابەش نەکرابێت. لەم کەشوهەوادا لایەنێک هەموو جۆرە دەسەڵاتێکی سیاسی و سەربازی و ئابووری و کۆمەڵایەتی بە دەستەوەیە و لایەنەکەی تریش بۆ قەرەبووکردنەوەی ئەم کەموکووڕییە هەڵدەستێ بە تیرۆر کردن. ئەم دیاردە لە وەڵاتانی ئیستبدادی شتێکی بەرچاوە. لە وەڵاتانی دیموکراتیشدا جاری وا هەیە کۆجێیی دەسەڵات لە دەستی هەندێ لە گرووپەکانی کۆمەڵگە دەبێتە هۆی ئەوەی گرووپی نەیار بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانیان دەست بدەنە تیرۆر.
تیرۆریزم لە بنەڕەتدا لە مەسەلە ئەخلاقییەکان ڕیشەی داکوتاوە، کەواتە پێناسەکردنی ئەم دیاردە دژوارە. چونکە هەندێ لە پۆلێن بەندییەکانی«شەڕەنگێزی سیاسی» پاساو ئەدرێن و هەندێکیشیان بێپاساون. کەواتە بۆ شرۆڤەی چەمکی تیرۆریزم و گەیشتن بە پێناسەیەکی جیهانی، ئەبێ پاڵنەری تاکەکەسی و ئاخێزگەی کۆمەڵایەتی و ئامانجی سیاسی لە بەر چاو بگیرآ.
هەندێ کەس بە سانایی کردەوەیەک بە تیرۆریستی ناوبردە دەکەن کەچی هەندێکیتر هەمان کردەوە هیچکات بە تیرۆریستی لە قەڵەم نادەن. بەڕای هەندێک ڕێکخراوەی ئازادیخوازی فەلەستین (PLO) ڕێکخراوەیەکی تیرۆریستی ناڕەوایە کە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی هەڵدەستێ بە ئەنجامدانی کردەوەی شەڕەنگێزانە. بەپێچەوانەوە هەندێ لە وەڵاتان ئەم ڕێکخراوە بە تیرۆریستی لە قەڵەم نادەن و بە نوێنەری قانوونی و ڕاستەقینەی گەلی زۆرلێکراوی فەلەستین پێناسەی ئەکەن کە بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی ڕووی کردۆتە کردەوەی شەڕەنگێزانە. لەم ساڵانەی دواییدا وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا هەوڵی داوە بەپێی سیاسەتەکانی خۆی لیستی گرووپە تیرۆریستیەکانی جیهان ناوبردە بکات و بەم جۆرە لە ئاستی نێودەوڵەتیدا دەخوازێت بۆ بەرەنگاربوونەوەیان، وەڵاتانی هاوپەیمان لەگەڵ خۆیدا هاوئاهەنگ بکات.
تیرۆریزم لق و پۆپ و شێوازی جۆراوجۆری لێبۆتەوە کە گرنگترینیان بریتین لە:
1ــ تیرۆریزمی پێشێلکاری مافی گشتی. وەک کردەوەکانی مافیا لە ئیتاڵیا و تیرۆریزمی مادە سڕکەرەکان لە ئەمریکای لاتین.
2ــ تیرۆریزمی پەراوێزی. ئەم جۆرە وەبیر هێنەرەوەی تیۆرییە پارتیزانییەکانی چێگوارایە بەمەبەستی ڕاکێشکردنی ڕەشەگەل لەڕێی کردەوەی تیرۆریستی وەک بۆمب تەقاندنەوە.
3ــ تیرۆریزمی سیاسی. بریتییە لە کوشت و کوشتاری زنجیرەیی و هەڕەشە و ترساندنی کەسان و گرووپ و کۆمەڵگە یان دەوڵەتەکان بۆ بڕیاردان لە بەرانبەر خواستی سیاسی تیرۆریستەکان.
4ــ تیرۆریزمی گریلایی. لە پڕۆسەی شۆڕش یان شەڕی ئازادیخوازی بەمەبەستی ڕاکێشانی هەستی جڤات بۆ لای خۆی.
5ــ تیرۆریزمی ئایینی. لەگەڵ تیرۆریزمی سیاسی نزیکایەتی هەیە بەڵام بە شەڕەنگێزییەکی بەرفراوانترەوە.
6ــ تیرۆریزم بە پاڵنەری شەخسییەوە. وەک جووڵانەوەکانی گیاخۆری، ژینگەیی و بەراویتن (سک لە باربردن) . ئەم جۆرە تیرۆرە لە وەڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا زۆر بەرچاوە.
7ــ تیرۆریزمی دەوڵەتی. ڕیشەی ئەم جۆرە تیرۆرە دەگەڕێتەوە بۆ کولتووری مارکسیەت کە بە پشتبەستن بە پۆلیسی نهێنی و کردەوەی سەرکوتکارانە، ئامانجەکانی خۆی دەپێکێ. بۆ وێنە سوارچاکانی مەرگ لە ڕژێمەکانی ئەمریکای لاتین کە دەستیان دابووە کوشتن و بڕینی نەیاران.
ئەمڕۆکە تیرۆریزمی دەوڵەتی بریتیە لە شێوازێکی تیرۆر کە دەوڵەتێک بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی خۆی، ستراتیجی تایبەتی بۆ دادەڕێژێ. بۆ وێنە پشتیوانی سیاسی و ئابووری لە کاتێکدا کە شەڕی چەکداری نەتوانێ ئامانجەکان بپێکێ.
8ــ تیرۆریزمی نێونەتەوەیی. وەک هاوکاری بزووتنەوە تیرۆریستییەکانی ساڵەکانی 1960 (لەنێوان ڕووس و کووبا) لەسەردەمی شەڕی سارد.
9ــ تیرۆریزمی ئەنفۆرماتیک. شێواندنی تۆڕی ئەنفۆڕماتیکی وەڵاتێک بەمەبەستی خستنە ژێر گوشار یان بەیەکادانی دەوڵەتێک. ئەم جۆرە تیرۆرە بە چەند شێوە ڕوو دەدات کە بریتین لە:
1ــ هێرشبردن بۆ سەر بنکە و دامودەزگەی ئەنفۆرماتیکی لەڕێگەی تەقاندنەوە یا ئاگرتێبەردان.
2ــ هێرشی سینتاکسی. لەڕێی ناردنی ڤایرۆس.
3ــ هێرشی مانایی. لەڕێگەی شێواندنی پلانە کۆمپیتەرییەکان.
10ــ سۆپەرتیرۆریزم. ئەم تیرۆرە بە کەڵکوەرگرتن لە مادەی کیمیاوی و بایەلۆجی و ڕادیۆلۆجی و ناوەکی ڕوو دەدات.
11ــ گەورە تیرۆریزم. لەم جۆرە تیرۆریزمە کە ڕووداوەکەی 11ی سێپتەمبەری 2001 (تەقاندنەوەی تاوەرە ئەفسانەییەکانی ڕێکخراوەی بازرگانی جیهانی) وەک نموونەیەکی بەناوبانگ لە ئەژمار دێت، تیرۆریستەکان بە تەقاندنەوەی فڕۆکەی نەفەرهەڵگر و بە هاندەری سیاسی، دەست ئەدەنە کوشتنی ئینسانی بێتاوان بۆ تۆقاندنی هەموو جیهان.
هەر لەم جۆرە تیرۆرە لە لایەن گرووپی تیرۆریستی ئەلقائیدە*لە کوردستانیش بە ئەنجام گەیشتووە کە دەکرێ بە تەقاندنەوەکەی جێژنی قوربانی 2003 ئاماژە بدرێ کە سەدان کەس کوژراو و برینداری لێکەوتەوە.
12ــ سایبر تیرۆریزم (تیرۆریزمی کۆمپیتۆری)، کەڵکوەرگرتن لەسەرچاوە کۆمپیتۆریەکان و تەکنۆلۆجی زانیاری بەمەبەستی تۆقاندن یا پێملکردنی خەڵک بۆ گەیشتن بە ئامانجی سیاسی و کۆمەڵایەتی و …
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان و تیرۆریزم
ڕێکخراوەی نەتەوە یەکگرتووەکان، هەوڵەکانی خۆی لە ساڵی 1972 بۆ پێناسەکردنی تیرۆریزم دەست پێکردووە و سەرەنجام لە ساڵی 1979 گوزارشتی خۆی بێئەوەی ئەم دیاردەی پێناسە کردبێت، پێشکەش بە کۆمەڵی گشتی کرد. ئەم ڕێکخراوە لە ساڵی 1989 بەپێی بڕیارنامەیەک، بە تەئکید بیروڕای خۆی لە بابەت مافی چارەی خۆنووسین و سەربەخۆیی هەموو گەلانی زۆرلێکراو لەژێر دەسەڵاتی ڕژێمە نژادپەرست و ئیستیعمارییەکان ڕاگەیاند و هەوڵی ئەو ڕاپەڕینە ڕزگاریخوازانەی کە لەگەڵ ئامانجەکانی جاڕنامەی نەتەوە یەکگرتووەکاندا بگونجێت، بە قانوونی و ڕەوا ناوبردە کرد. کۆمەڵی گشتی هەموو کردەوەیەکی تیرۆریستی، لە هەر کوێ و لە لایەن هەر کەسێکەوە بێت مەحکووم کرد و ئەم جۆرە کردەوانەی، تاوانبارانە و بێپاساو لە قەڵەم دا.
بڕیارنامەی 1368: ڕۆژێک دوای ڕووداوەکەی 11ی سێپتەمبەری 2001، ئەنجومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرتووەکان، بە کۆی دەنگ بڕیارنامەیەکی پەسند کرد کە تێیدا لەسەر مافی بەرگری ڕەوای تاکەکەسی و کۆمەڵەکی بەپێی مەنشووری نەتەوە یەکگرتووەکان، تەئکید کراوە. بەم پێیە ناسینی تیرۆریزم ئەو مافەی دەدا بە دەوڵەتێک مادام بەر شاڵاوی تیرۆر کەوتبێ، بەپێی مادەی 51 مەنشووری نەتەوە یەکگرتووەکان، بۆ داکۆکیکردن لە خۆی دەست بداتە هێزی سەربازی.
بڕیارنامەی 1373: لەم بڕیارنامە کە هەموو 15 ئەندامی ئەنجومەنی ئاسایش بە دەنگییەوە هاتن، ڕاگەیەندرا کە «تەواوی کردەوە تیرۆریستییە نێونەتەوەییەکان بۆ وێنە 11ی سێپتەمبەر، مەترسییەکە بۆ ئاسایش و هێمنایەتی نێونەتەوەیی» .
ئەم بڕیارنامە لە باری بەرفرەوانییەوە، گرینگترین بڕیارنامەی ئەنجومەنی ئاسایش لە ئەژمار دێت کە سەرچاوەی دارایی و بنیاتی ئابووریش دەداتە بەر مەدی نەزەر و داوا لە دەوڵەتان دەکات کە لەبەر پێوەندی توندوتۆڵی تیرۆریزمی نێونەتەوەیی لەگەڵ جەنایەتە داڕیژراوە بان ــ نەتەوەییەکان، بۆ وێنە قاچاخی مادە سڕکەرەکان، قاچاخی چەک و تەقەمەنی و ڕاگواستنی نایاسایی مادەی ئەتۆمی و کیمیایی و بایۆلۆجی، هەوڵ و تێکۆشانەکانی خۆیان بخەنە ڕیزی یەکترەوە.

تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان