تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان
سەرجەم فەرهەنگەکان
فەرهەنگەکانی کوردی - کوردی
برادۆست (ئینگلیزی-کوردی)
برادۆست (کوردی - ئینگلیزی)
برادۆست (کوردی - عەرەبی)
برادۆست (کوردی - کوردی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - ئینگلیزی)
زاراوەکانی کۆڕ (کوردی - عارەبی)
سەلاحەدین
فەرهەنگۆکی کتێبی ئابووری سامولسن و نوردهاوس
فەرهەنگی خاڵ
فەرهەنگی زانستی سیاسی (ئینگلیزی- کوردی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - ئینگلیزی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - فارسی)
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
فەرهەنگی کوردستان
قاموس کردي الحدیث
قامووسی زمانی كوردی - زەبیحی
مەردۆخ کوردی - عارەبی
مەردۆخ کوردی - فارسی
مەردۆخ کوردی - کوردی
نالی
هەنبانە بۆرینە (کوردی - فارسی)
هەنبانە بۆرینە (کوردی - کوردی)
گۆڤەند و زنار
X
وشە
پوخت
پێشگر
ناوگر
پاشگر
سەروا
دەرئەنجام: 22
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ئینترپۆل (ڕێکخراوی نێودەوڵەتی پۆلیسی تاوانباران)
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1923 بەمەبەستی بەرگریکردن
لە
تاوان
و سووکەتاوانی یاسای
گشتی
و
سزادان
و ڕادەستی تاوانباران
لە
شاری
ڤییەنا (نەمسا) دامەزرێوە و
ئێستە
پتر
لە
176
وەڵات
بوونەتە ئەندامی ڕێکخراو. بەگشتی ئامانجی
ئەم
ڕێکخراوە بریتییە
لە
: پتەوکردنی
پێوەندی
ڕاستەوخۆی مەقاماتی پۆلیسی وەڵاتانی
جیهان
بەیەکتر، کۆجێکردنی
زانیاری
پێوەندیدار
بە
تاوانبارانی نێودەوڵەتی و هەنگاونانی تەکنیکی
لەمەڕ
تاوانەکانی یاسای
گشتی
،
جگە
لەو
بابەتانەی
کە
لایەنی
سیاسی
یان
ئایینی
یان
ڕەگەزییان هەبێت.
ناوەندی
ڕێکخراوی نێودەوڵەتی پۆلیسی تاوانباران،
لە
ساڵی 1989
لە
شاری
پاریسەوە گواستراوەتەوە
بۆ
شاری
لییۆن
لە
فەرەنسا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ئەورووپا
کۆنفرانسی
ئاسایش
و
هاوکاری
ئەورووپا
لە
ساڵی 1995،
ناوی
خۆی
بە
ڕێکخراوی
هاوکاری
و ئاسایشی ئەورووپا
گۆڕی
.
بەرنامە
و ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
بریتی
بوو
لە
: بەرزڕاگرتنی بایەخە هاوبەشەکان،
یەکدەنگی
و هاوئاهەنگکردنی
باس
و گفتوگۆکان
لەمەڕ
ئاسایشی ئەورووپا،
چەکداماڵین
و کۆنتڕۆڵی
چەک
،
هەنگاونان
بۆ
چارەسەرکردنی
قەیران
و شەڕی ناوچەیی بەمەبەستی کەمکردنەوەی
کێشە
و ناکۆکییەکان.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوی هاوکاری و ئاسایشی ڕۆژهەڵاتی ناوین
مالکۆڵم ڕیفکیند
وەزیری
دەرەوەی بریتانیا
لە
کۆتاییەکانی ساڵی 1996 لەسەردانێکی
خۆی
بۆ
ناوچەی ڕۆژهەڵاتی
ناوین
، دامەزراندنی
ئەم
ڕێکخراوەی بەمەبەستی زیادکردنی
متمانە
لەنێوان وەڵاتانی ناوچەکە
پێشنیار
کرد
.
بە
باوەڕی
ڕیفکیند،
ئەو
ڕێکخراوانەی
کە
تا
ئەودەم
لە
ڕۆژهەڵاتی
ناوین
دامەزرێون نەیانتوانیوە
بە
پێداویستیەکانی ناوچەکە
وەڵام
بدەنەوە.
وێدەچێ
کە
ئامانجی
سەرەکی
لە
دامەزرانی
ئەم
ڕێکخراوە پاڕاستنی دۆخی هەنووکەیی ناوچەکە و ڕازیکردنی عەرەبان
بە
ئاشتبوونەوە
لەگەڵ
ئیسراییلدا بێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی بازرگانی جیهانی
ئەم
ڕێکخراوە بەپێی بڕیاری 124
وەڵاتی
ئەندامی ڕێککەوتننامەی
گات
(ڕێککەوتننامەی
گشتی
تاریفە و
بازرگانی
) دامەزرا و بەشێوەیەکی فەرمی
لە
ڕێکەوتی 1/1/1995
دەستی
بە
کار
کرد
. ئامانجە سەرەکییەکانی ڕێکخراوەی
بازرگانی
جیهانی،
بە
هەمانشێوە
کە
لە
پێشەکی
دەقی ڕێککەوتننامەی
گات
هاتووە بریتییە
لە
: بردنەسەرەوەی ئاستی
ژیان
لە
وەڵاتانی
ئەندام
، دابینکردنی هەلومەرجی
کار
و
پیشە
، زیادکردنی داهاتی
ڕاستەقینە
و
بازاڕ
، کەڵکوەرگرتنی
بەجێ
لەسەرچاوە جیهانییەکان و پەرەپێدان
بە
بەرهەمهێنان
و
بازرگانی
نێودەوڵەتی.
کاروبار
و چالاکییەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بەگشتی
لەسەر
چوار
تەوەری
سەرەکی
هەڵدەسووڕێت:
یەکەم
،
گشتاندن
و ڕاپەڕاندنی بیرۆکەی بەناوبانگی«دەوڵەتی تەواودۆست» *و سڕینەوەی
هەر
چەشنە جیاوازییەک لەنێوان وەڵاتانی
هاوپەیمان
لە
بازرگانی
جیهانیدا.
دووهەم
،
بەرگری
لە
سنووردارکردن و بەربەستکردنی هەناردە و هاوردەکان.
سێهەم
، داشکانی تاریفە گومرگییەکان
لە
ڕێی
گفتوگۆ
و زامنکردنی ڕێکەوتنەکان.
چوارەم
،
ڕاوێژکردن
لەگەڵ
ئەندامەکانی
دیکە
لە
بابەت
سیاسەتە بازرگانیەکان و چارەسەرکردنی
کێشە
و
گرفتە
بازرگانیەکان
لە
ڕێی
گفتوگۆ
.
تا
کۆتایی
ساڵی 1996 ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە گەیشتە 149
وەڵات
و 28
وەڵاتی
دیکەش
ئامادەیی
خۆیان
بۆ
بە
ئەندامبوون
لەو
ڕێکخراوەدا ڕاگەیاندووە.
لە
ڕووداوە تیرۆریستیەکەی 11ی سێپتەمبەر*،
کە
لە
لایەنە ڕێَکخراوی ئەلقاعیدە*
بە
ئەنجام
گەیشت،
هەر
دوو
تاوەرە ئەفسانەییەکانی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ئەمریکا
کەوتە
بەر
هێرش
کە
تێیدا نزیکەی 3000
کەس
گیانیان
لە
دەست
دا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی
ڕێکخراوەی جیهانی
تەندروستی
(W.H.O) یەکێکە
لە
دەزگە
پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
کە
لە
ڕێکەوتی 7/4/ 1948
لەسەر
پێشنیازی کۆنفرانسی سانفرانسیسکۆ (1945) و کۆنفرانسی نێونەتەوەیی
تەندروستی
لە
نیۆیۆرک (1946) دامەزرا. پێگەی یاسادانەری ڕێکخراوەکە «
کۆمەڵی
تەندروستی
جیهانی»یە
کە
ساڵی
جارێک
بە
ئامادەبوونی
هەموو
وەڵاتانی
ئەندام
دەبەسترێ و
پلان
و بوودجەی ڕێکخراوەکە
دەستنیشان
دەکات. بۆ«دەستەی کارگێڕیی»، نوێنەرانی 24
دەوڵەت
ئامادەن
تا
بڕیارەکانی
کۆمەڵ
جێبەجێ
بکەن.
ڕێکخراوەی جیهانی
تەندروستی
لەڕووی بەهێزکردنی
باری
تەندروستی
و
داوودەرمان
یارمەتی
هەموو
وەڵاتانی
ئەندام
دەدات
تا
پەتا
و نەخۆشییەکان لەسەرانسەری
جیهان
ڕیشەکێش
بکات. بارەگەی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
شاری
جێنێڤ
دایە
و کاروبارەکەشی لەژێر
چاوەدێری
«بەڕێوەبەری
گشتی
»
بەڕێوە
دەچێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی جیهانی خاوەنداریەتی
ئەم
ڕێکخراوە مێژووەکەی ئەگەڕێتەوە
بۆ
کۆنڤانسیۆنی پاریس (1883) و بێرن (1886)
کە
بریتی
بوون
لە
یەکیەتی
نێونەتەوەیی
بۆ
پشتگیری خاوەنداریەتی
مەعنەوی
و
یەکیەتی
نێونەتەوەیی پشتگیری
لە
بەرهەمە
ئەدەبی
و فەرهەنگییەکان.
ئەم
دوو
کۆنڤانسیۆنە
لە
1893 یەکییان
گرت
و
سەرەنجام
لە
کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم (14/7/ 1967) لەژێر سەردێڕی ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی خاوەنداریەتی
مەعنەوی
،
بوونی
خۆی
ڕاگەیاند
بەڵام
بەشێوەیەکی
ڕەسمی
لە
26/4/ 1970
پیادە
کرا
.
بەپێی
بەندی
3ی کۆنڤانسیۆنی ستۆکهۆڵم ئامانجەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بریتین
لە
:
ـــ پەرەپێدان
بە
پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
لە
هەموو
جیهان
لەڕێگەی
هاوکاری
نێودەوڵەتی.
ـــ زامنکردنی
هاوکاری
ئیداری
نێوان
یەکیەتییەکان.
بەپێی
بەندی
چواری
ئەم
کۆنڤانسیۆنە، ڕێکخراوەکە بەمەبەستی
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
سەرەوە
، هەڵدەستێ
بە
ئەنجامی
ئەم
ئەرکانەی خوارەوە:
ـــ پەرەپێدان
بە
هەر
جۆرە ئاسانکارییەک بەمەبەستی پشتگیری
لە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
.
جیاواز
لەمەش، هاوئاهەنگی
یاسا
نەتەوەییەکان بەهەند ئەگرێت.
ــــ پیادەکردنی
ئەو
ڕێککەوتنە نێونەتەوەییانەی
کە
بۆ
ئەم
مەبەستە
واژۆ
دەکرێ
.
ـــ وەڵاتانی خوازیاری
یارمەتی
یاسایی
و تەکنیکی
لە
بابەت
خاوەندارییەتی
مەعنەوی
،
هاوکاری
یەکتر
دەکەن.
ــــ
هەموو
زانیارییەکی پێوەندیدار
بە
خاوەنداریەتی
مەعنەوی
کۆ
دەکرێتەوە و
بە
تویژینەوە
لەسەر
ئەم
بابەتە
پاداش
دەدرێ و ئەنجامی توێژینەوەکان
بڵاو
دەکرێتەوە.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نێودەوڵەتی کار
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1919
وەکوو
پێکهاتەیەکی
سەربەخۆ
،
بەڵام
لەژێر
چاوەدێری
«
کۆمەڵی
نەتەوەکان» بەمەبەستی باشترکردنی هەلومەرجی ئیشوکار و بەرزکردنەوەی ئاستی
ژیان
و پێشخستنی ئابووریی و
کۆمەڵایەتی
جیهان
دامەزرا.
لە
ساڵی 1946 «ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان»، ئەرکەکانی
ئەم
ڕێکخراوەی
لەسەر
ئەو
بابەتانەی ئاماژەی
پێ
درا
بە
ڕەسمی
ناساند و
لەوە
بەدوا
وەکوو
یەکێک
لە
دەزگە
پسپۆڕییەکان
ناونووس
کرا
.
ئەرکەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بەوردی بریتیە
لە
داڕشتنی یاسای نێودەوڵەتی
کار
،
وەکوو
ئاستی
مووچە
و هەقدەست و ماوەی
کارکردن
و بیمەی
بێکاری
،
تەندروستی
شوێنی
کار
، مەرجەکانی کارکردنی ژنان و مێرمنداڵان،
پێشبینی
سەردەمی
پیری
و
نەخۆشی
و پشتیوانیکردن
لەو
کرێکارانەی
کە
لە
هەندەران
ئیش
دەکەن.
ناوەندی
ڕێکخراوەکە
لە
جنێڤ ــە. 10
وەڵاتی
(ئەڵمانیا،
ئەمریکا
، بەریتانیا، ئیتالیا،
چین
، ژاپۆن، سۆڤیەت، فرەنسا، کەنەدا و هێندستان) بەهۆی
پێشکەوتن
لە
پیشەسازیدا ئەندامی دەستەی بەڕێوەبەرایەتین و 38 ئەندامەکەی دیکەی دەستەی بەڕێوەبەرایەتی هەڵدەبژێرن.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی ئاوارەکان
ئەم
ڕێکخراوە
سەر
بە
نەتەوەیەکگرتووەکانە و
لە
ئاگۆستی 1948
تا
دیسەمبەری 1951 ئەرکی چاودێریی و گەڕاندنەوەی ئاوارەکانی
بۆ
وەڵاتی
خۆیانی
لە
ئەستۆ
بووە
و
ڕاسپاردە
و
لایەنگری
سیاسی
و قانوونی ئاوارەکان
بووە
لەو
وەڵاتانەی
کە
وەردەگیران.
ئەم
ڕێکخراوە ئەودەم
کاتی
بووە
و
بە
هەڵوەشانەوەی
لە
ساڵی 1951 ئەرکەکانی سپێردرایە «راسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان» *.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم
ڕێکخراوە دوای تەواوبوونی شەڕی جیهانی
دووهەم
بۆ
بەرگریکردن
لە
هەڵگیرسانی
شەڕ
و سەقامگیرکردنی
ئاشتی
لە
جیهان
دامەزرا. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
لە
ڕاستیدا
جێگەی
کۆمەڵەی نەتەوەکانی گرتەوە
کە
لە
ساڵی 1919
پاش
کۆتایی
هاتنی شەڕی جیهانی
یەکەم
دامەزرابوو. ئامانجەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
وەکوو
لە
بەندی
یەکەمی جاڕنامەکەیدا هاتووە
بەم
شێوەیە:
1ــ پاراستنی
ئاشتی
و ئاسایشی نێونەتەوەیی.
2ــ پەرەپێدانی پێوەندیی
برایانە
لەنێوان نەتەوەکان
لەسەر
بنەمای ڕێزگرتنی
بەرانبەر
و
یەکسانی
مافەکان و مافی
سەروەری
نەتەوەکان.
3ــ
هاوکاری
لە
پێناو
چارەسەرکردنی
کێشە
نێودەوڵەتییەکان و یەکخستنی هەوڵەکان
لە
بواری
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
و
فەرهەنگی
و
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
و ئازادییە بنەڕەتییەکان
بۆ
هەموو
کەسێک.
4ــ هاوئاهەنگکردنی هەوڵەکانی وەڵاتانی
ئەندام
بۆ
گەیشتن
بەو
ئامانجانەی
کە
ئاماژەیان پێکراوە.
ئەندامبوون
لە
نەتەوەیەکگرتووەکاندا
بۆ
هەموو
ئەو
دەوڵەتە ئاشتیخوازانەی
کە
دادوەریی ڕێکخراوەکەیان
لەمەڕ
بڕیارنامەکاندا
قبووڵ
بێت،
ئازادە
. ژمارەی ئەندامانی
ئەم
ڕێکخراوە دەگاتە 191
وەڵات
و
چاوەڕوان
دەکرێ
زیاتریش ببێت. ئەندامانی
نوێ
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و
بە
پەسندکردنی زۆرینەی 3/2 ئەندامانی «
کۆمەڵی
گشتی
» وەردەگیرێن. ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان
بۆ
ڕاپەڕاندنی ئەرکەکانی،
چەندین
ئەستونی گرینگی
هەیە
کە
بریتین
لە
:
1ــ
کۆمەڵی
گشتی
، (
ئەم
کۆمەڵە
باس
لە
هەموو
کێشە
و بابەتە گشتییەکان دەکات،
تەنانەت
ئەو
بابەتانەی
کە
پێوەندییان
بە
کۆمیتە و ئەنجومەنە گشتییەکانەوە هەبێت.)
2ــ ئەنجومەنی
ئاسایش
، (ئەنجومەنی
ئاسایش
دەسەڵاتێکی بەرفرەوانی
هەیە
و
سەرپەرشتی
هێزی چەکداری نەتەوەیەکرتووەکانە و
پاش
دەرکردنی
بڕیارەکان
جێبەجێیان دەکات و دەوڵەتانی ئەندامیش
ناچار
بە
جێبەجێکردنیان دەکات.
ئەگەر
کێشەیەکی
گرینگ
بخرێتە
بەردەستی
ئەنجومەنی
ئاسایش
،
بۆ
جێبەجێکردنی،
پێویستە
9
وەڵات
لە
پانزە
وەڵاتی
ئەندام
ڕەزامەندی
لەسەر
بدەن
بەو
مەرجەی
کە
هیچکام
لە
پێنج
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەن
(
ئەمریکا
،
ڕووسیا
، بریتانیا،
چین
و فرەنسا) ڤیتۆ*ی نەکات
یا
دەنگی
نەرێنی
لەسەر
نەدابێت.
3ــ ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
، ئەنجومەنی
ئابووری
54 ئەندامی
هەیە
کە
لە
لایەن
کۆمەڵی
گشتییەوە
بۆ
ماوەی
سێ
ساڵ
هەڵدەبژێردرێن.
ئەم
ئەنجومەنە
لە
هەموو
بوارە
ئابووری
و کۆمەڵایەتییەکاندا
چالاکی
دەکات.
4ــ ئەنجومەنی ڕاسپاردەکان،
ئەم
ئەنجومەنە چاودێریی
ئەو
وەڵاتانەی دەکرد
کە
هێشتا
سەربەخۆییان وەرنەگرتبوو،
ئەم
ناوچانەش
کە
لە
پانزە
ناوچە
پێکهاتبوون
تا
ساڵی1990 سەربەخۆییان وەدەست
هێنا
و
پاشان
ئەرکەکانی ئەنجومەنەکەش
کۆتایی
پێ
هات
.
5ــ دادگەی نێونەتەوەیی داد*،
ئەم
دادگەیە پێکهاتووە
لە
پانزە
دادوەر
کە
دەبێ
خەڵکی
پانزە
وەڵاتی
جیاواز
بن
.
ناوەندی
دادگەکە
لە
لاهای هۆڵەندایە و
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی
کۆمەڵی
گشتی
دادەنرێن. ئەرکی
سەرەکی
دادگەی لاهای، چارەسەرکردنی گیروگرفتە یاساییە نێودەڵەتییەکانە.
6ــ سکرتاریەتی
گشتی
،
ئەم
کۆڵەکە
هەموو
ئەرکە
کارگێڕییەکانی ڕێکخراوە و هاوئاهەنگکردنی دامودەزگە جۆراوجۆرەکانی نەتەوەیەکگرتووەکانی
لە
ئەستۆدایە و زیاتر
لە
25
هەزار
کارمەندی
هەیە
کە
هەڵگری ڕەگەزنامەی
هەموو
وەڵاتانی ئەندامی نەتەوەیەکگرتووەکانن.
سکرتێری
گشتی
، ئەرکی بەڕێوەبردنی ڕێکخراوە و جێبەجێکردنی بڕیاری
دەزگە
جۆراوجۆرەکان
لە
ئەستۆ
دەگرێ و
هەر
پێنج
ساڵ
جارێک
لەسەر
پێشنیازی ئەنجومەنی
ئاسایش
و پەسندکردنی 3/2 ئەندامانی
کۆمەڵی
گشتی
هەڵدەبژێردرێ. سکرتێری
گشتی
نابێ
هاووەڵاتی
هیچ
کام
لە
پێنج
وەڵاتی
ئەندامی
هەمیشەیی
ئەنجومەنی
ئاسایش
بێت. هەڵبژاردنەوەی دووبارەی
بۆ
ئەم
پۆستە
،
هیچ
بەربەستێکی
یاسایی
نییە
.
ڕێکخراوەی نەتەوەیەکگرتووەکان،
جگە
لەو
شەش
ئەستونە سەرەکییە، کۆمەڵێک ڕێکخراوەی پسپۆڕیی و دامودەزگەی
جیاوازی
دیکەی
هەیە
کە
گرنگترینیان بریتین
لە
: ئاژانسی نێونەتەوەیی وزەی ئەتۆمی*، ڕێکخراوەی نێونەتەوەیی کار*، بانکی جیهانی*، ڕێکخراوەی
خۆراک
و کشتوکاڵی جیهانی، ڕێکخراوەی پەروەردەیی و
زانستی
و کەلتوری نەتەوەیەکگرتووەکان* و ڕێکخراوەی جیهانی تەندروستی* و …
بەپێی جاڕنامەی نەتەوەیەگرتووەکان،
ئەو
زمانانەی
کە
لە
ڕێکخراو
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
بەکار
دەبرێن بریتین
لە
: سپانیۆلی، ئینگلیزی،
چینی
، ڕووسی و فەرەنسی. زمانی عەرەبیش
بە
زمانە
ڕەسمییەکانی
کۆمەڵی
گشتی
، ئەنجومەنی
ئاسایش
و ئەنجومەنی
ئابووری
و
کۆمەڵایەتی
زیاد
کراوە
.
لەم
ساڵانەی دواییدا نەتەوەیەکگرتووەکان، هەوڵی بەرزکردنەوەی توانێی
سەربازی
خۆی
داوە و چالاکییەکانی
لەسەر
ئاستی جیهانی بەرفراوان کردووە
کە
ئەمەش
بە
خاڵێکی
سەرەکی
گۆڕانکاری
لە
ڕۆڵی
ئەم
ڕێکخراوە دادەنرآ.
تا
ساڵی 1995
سەرجەم
هێزە چەکدارەکانی ڕێکخراو
کە
بە
کڵاوشینەکان،
یا
«
ئاشتی
پارێزەکان» ناوبانگیان دەرکردووە گەیشتە 70
هەزار
کەس
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی هاوبەندی ئەمریکای لاتین
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ژانوییەی 1966
لە
پەراوێزی «هاوبەندی حیزبە کۆمۆنیستەکانی
ئاسیا
،
ئەفریقا
و ئەمریکای لاتین»
لە
شاری
هاڤانا، پێتەختی کووبا دامەزرا.
بە
دامەزرێندنی
ئەم
ڕێکخراوە سەرکەوتنی کاسترۆ و تیۆری شۆڕشی جووتیارییەکەی بەسەر حیزبە کۆمۆنیستەکانی ئەمریکای لاتین
کە
تا
ساڵی 1964 دژایەتییان دەکرد، مسۆگەر
بوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی وەڵاتانی بەرهەمهێنی نەوت (ئۆپێک)
ئەم
ڕێکخراوە
لە
دوای هەوڵی
زۆر
و درێژخایەنی وەڵاتانی نێرەری
نەوت
لە
ژانوییەی 1961
لە
کاراکاس (ڤێنێزۆئێلا) دامەزرا و
سەرەتا
وەڵاتانی
ئێران
، عەرەبستانی سعوودی، عێراق، کوەیت،
قەتەر
و ڤینزۆئیلا بوونە
ئەندام
و
پاشان
، وەڵاتانی ئەندونیزیا، لیبی و نایجریا
بوون
بە
ئەندام
. ئۆپێک
بۆ
گەیشتن
بەم
ئامانجانەی
خوارەوە
دامەزرێ:
1ــ چەسپاندنی سیاسەتێک
بۆ
دانانی
نرخ
و مەزەندەیەکی یەکلاکراو، بەدوور
لە
هەلاجانی
ئابووری
وەڵاتانی بەرهەمهێنی
نەوت
.
2ــ پاراستنی
سەرچاوە
و
کانە
نەوتییەکان.
3ــ پاراستنی ئاسایشی
نەوتی
ڕاگوێزراو.
4ــ
بەرگری
لە
زیادبوونی نرخی یەکلاکراو
یان
هەناردنی
نەوتی
لە
ڕادەبەدەر
بە
پێچەوانەی بڕیاری زۆرینەی ئەندامان.
وەڵاتانی
ئەندام
لە
ئۆپێک، 45%
نەوتی
جیهان
بەرهەم
دەهێنن و
جگە
لەوەش
داوا
لە
کۆمپانیا نەوتییەکان دەکەن
تا
نرخی
نەوت
و بەرهەمە نەوتیەکان
لە
ئاستێکی دیاریکراو و
یەکسان
ڕابگرن،
چونکە
هەلاجان
و
هەڵبەز
و دابەزی نرخی
نەوت
بۆ
ئەم
وەڵاتانە دەبێتە
هۆی
هەلاجانی
ئابووری
و
هەندێ
جار
گەشەسەندنی
ئەم
وەڵاتانە
تووشی
زیان
دەکات.
یەکێک
لەو
هۆکارانەی
کە
لە
دوای دامەزرانی ئۆپێک
ناوبەناو
بۆتە
هۆی
هەڵکشانی نرخی
نەوت
،
شەڕ
و گۆڕانکارییە ناوچەیی و جیهانییەکان
بووە
.
بۆ
وێنە:
ــ شەڕی ئیسراییل و عەرەبان
لە
1973
کە
بۆ
ماوەیەک
بووە
هۆی
ڕاوەستانی ناردنی
نەوتی
وەڵاتانی عەرەبی
بۆ
ڕۆژاوا
و ئەمەش هەڵکشانی نرخی
نەوتی
لێکەوتەوە.
ــ شۆڕشی گەلانی
ئێران
(1978)
کە
بەریانی
نەوتی
ئەم
وەڵاتەی
بۆ
ماوەیەک ڕاوەستاند و ئەمەش
بووە
هۆی
هەڵکشانی بێوێنەی نرخی
نەوت
تا
ئەو
سەردەمە
.
ــ شەڕی
ئێران
و عێراق (1988-1980) .
ــ شەڕەکانی کەنداوی
فارس
کە
بریتی
بوون
لە
: شەڕی هاوپەیمانی نێونەتەوەیی
بە
دژی
عێراق
لە
دوای داگیرکردنی
خاکی
کوەیت
لە
لایەن
ئەم
وەڵاتە (1991-1990) . شەڕی
ئەمریکا
و بەریتانیا
بە
دژی
عێراق
بە
بیانووی
چەک
کردنی
ئەم
وەڵاتە (2003) .
ــ زیادبوونی
مەترسی
و هەڕەشەی نێونەتەوەیی
لە
ئێران
بەهۆی بەرنامەی ئەتۆمی
ئەم
وەڵاتە
لە
ساڵەکانی 2005 و 2008
کە
نرخی
نەوتی
تا
نزیکەی 130 دۆلار هەڵکشاند.
ــ سەرهەڵدانی قەیرانی
ئابووری
جیهانی
لە
ساڵی 2008
بووە
هۆی
دابەزینی دووبارەی نرخی
نەوت
بۆ
40 دۆلار.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەروەردەیی، زانستی و کەلتووری نەتەوە یەکگرتووەکان (یونسکۆ)
دامەزرێنی ڕێکخراوەیەکی پەروەردەیی،
زانستی
و کەلتووری
لە
کۆنفرانسی وەزیرانی پەروەردەی هاوپەیمانان
لە
شەڕی جیهانی
دووهەم
لە
لایەن
دەوڵەتی
بەریتانیا
پێشنیاز
کرا
.
ئەم
ڕێکخراوە
کە
یەکێکە لەناوەندە پسپۆڕییەکانی نەتەوەیەکگرتووەکان
لە
ساڵی 1945 بەمەبەستی
هەنگاونان
لە
پێناو
ئاشتی
و ئاسایشی
جیهان
لەڕێگەی
هاریکاری
نێونەتەوەیی
بە
کەڵکوەرگرتن
لە
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور دامەزراوە،
بە
چەشنێک
کە
لە
هەموو
شوێنێک ستایشی
عەداڵەت
و سەروەریی
قانوون
و مافی
مرۆڤ
و ئازادییە سەرەکییەکان مسۆگەر بکات.
ناوەندی
یۆنسکۆ
لە
پاریسە.
چالاکییەکانی یونسکۆ
لە
8 تەوەری
سەرەکی
پێکهاتووە:
1)
پەروەردە
، (مەحفکردنەوەی
نەخوێندەواری
، بردنەسەرەوەی ئاستی
پەروەردە
،
ڕێزگرتن
لە
مافی
مرۆڤ
لەڕێی
پەروەردە
و دابینکردنی
زانیاری
بۆ
گەشەپێدان بەشێوازەکانی
پەروەردە
) .
2))
زانستی
سرووشتی، (هاوکاریکردنی زانایان و
هاندان
بۆ
ئاسانکاری
لەمەڕ
فێربوونی
زانست
) .
3) زانستە کۆمەڵایەتییەکان، (
هاندان
بۆ
ناساندنی
کۆسپ
و
تەگەرە
دەروونی
و کۆمەڵایەتییەکانی
بەردەم
پەرەسەندن
،
بۆ
وێنە
جیاوازی
ئایینی
و نەژادپەرستی) .
4) چالاکییە فەرهەنگییەکان، (پەرەپێدان
بە
دانوستانی کەلتووری لەنێوان ئەندامانی ڕێکخراوە و ڕووخستنی ئاسەوارە
هونەری
و
ئەدەبی
و فەلسەفییەکان) .
5) سازدانی
پێوەندی
نێوان
کەسایەتییەکان، (کۆکردنەوەی
زانیاری
لە
بواری دەرفەتی ئیشوکار و
خوێندن
لە
دەرەوە
و سەفەری دۆستانە) .
6)
پێوەندی
گشتی
، (ئاگەدارکردنەوەی هەمووان
لە
چالاکییەکانی یونسکۆ و ڕووداوە گرنگەکانی بواری
پەروەردە
و
زانست
و کەلتوور و
یارمەتیدان
بە
جەماوەر
بۆ
فێربوونی
زانست
) .
7) تازەگەریی، (دابینکردنی
پارە
و
کەلوپەل
بۆ
کتێبخانە
و فێرگەکان و ناوەندە زانستییەکانی
ئەو
وەڵاتانەی
لە
شەڕدا
وێران
بوون
یان
دواکەوتوون) .
8)
یارمەتی
تەکنۆلۆجی، (دابینکردنی کەسانی
پسپۆڕ
لە
بوارە
گرنگەکانی
پەروەردە
، ڕاهێنانی مامۆستایان، پەروەردەی تەکنۆلۆجیکی و
لێکۆڵینەوە
و هاوڕایی
زانستی
لەگەڵ
ئەندامانی یونسکۆ
بو
نەهێشتنەوەی نەخوێندەواریی و دروستکردنی
خوێندنگە
و …)
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی پەیمانی ئاتلانتیکی باکووری (ناتۆ)
پەیمانێکی سەربازییە
کە
لە
4/4/ 1949 لەنێوان وەڵاتانی بەلجیکا، کەنەدا، دانیمارک، فرەنسا، بەریتانیا، ئیسلەندا، ئیتالیا، لۆگزامبۆرگ، هۆڵەندا، نەرویج، پورتوگال، وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
، یۆنان و تورکیا (1951)، ئەڵمانیای
ڕۆژاوا
(1955) و ئیسپانیا (1982)، مۆرکرا.
بەپێی مادەی پێنجەمی
ئەم
پەیمانە
،
هەر
چەشنە هێرشێک بۆسەر وەڵاتێکی
ئەندام
بکرێت،
هێرش
بۆ
هەموو
ئەندامانی ناتۆ
لە
قەلەم دەدرێ و ناتۆ
خۆی
بە
بەرپرس
دەزانێ
لەم
وەڵاتە
پشتیوانی
بکات و لەسەری هەڵقڕێ. ناتۆ
لە
بنەڕەتدا بەمەبەستی پاراستنی ئاسایشی ئەورووپای
ڕۆژاوا
لە
بەرانبەر
دەسەڵاتی
سەربازی
سۆڤیەت و بلۆکی
ڕۆژهەڵات
*و
بە
واتایەکی
دیکە
بۆ
بەرگری
لە
پەرەسەندنی
کۆمۆنیزم
دامەزرا. ئەنجومەنی ئاتلانتیکی
باکووری
، باڵاترین پلەی
ئیداری
ناتۆ
لە
ئەژمار
دێت
و ئەرکی
ڕێکخستن
و هاوئاهەنگی لقە بەڕێوەبەرایەتییەکان و کۆمیتەی
سەربازی
بەرعۆدە
گرتووە.
لە
ساڵی 1966 فەرەنسە هێزەکانی
خۆی
لە
ناتۆ کێشاوە و
لە
ئەندامەتی
سەرکردایەتی
سەربازی
هاتە
دەرەوە
.
بەڵام
لە
بەشەکانی پشتگیری
سەربازی
و دابینکردنی بوودجە و دەزگەکانی
هۆشدار
تووشی
نسکۆ
هات
.
بەم
بۆنەوە بارەگەی نێونەتەوەیی ناتۆ
لە
فەرەنسەوە
بۆ
بەلجیکا گواسترایەوە.
دوابەدوای ڕووخانی دیواری بەرلین*و یەکگرتنەوەی
دوو
پارچەکەی ئەڵمانیا و هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، پەیمانی ناتۆ
تووشی
گۆڕانکاری
هات
.
هەندێ
پێیان
وایە
بە
کۆتایی
هاتنی شەڕی سارد*
ئیتر
،
بوونی
ناتۆ کەڵکی نامێنێ،
بەڵام
هەندێکیش
لەسەر
ئەم
بڕوایەن
کە
بە
هەڵوەشانەوەی
یەکیەتی
سۆڤیەت، ئەرکی ناتۆ
کۆتایی
پێ
نەهاتووە و خایلەی سۆڤیەت
تاکوو
ئێستە
هەر
لە
دڵی دەسەڵاتدارانی ڕۆژئاواییدا ماوەتەوە. بەپێی
ئەم
بۆچوونە ناتۆ ئەرکێکی باڵاتر
لە
ئەرکی
سەربازی
هەیە
و لەگوێن دەسپێکێکی
سیاسی
، شانبەشانی
هاوکاری
سەربازی
و دیپلۆماتیک، زامنکەری
هاوکاری
ئابووری
و کۆمەڵایەتیشە.
بۆ
ئەم
مەبەستە
و بەپێی بەرنامەی نوێی ناتۆ
لە
قەوارەی «هاوبەشێتی
لە
ئاشتی»دا
زنجیرە
دانیشتنێک
لە
ژێر
سەردێڕی«1+16»
بە
ئامادەبوونی ناتۆ و وەزیرانی بەرگریی و دەرەوەی سۆڤیەت پێکهات و
سەرەنجام
لە
مانگی
مەی
1997،
ئەم
وەڵاتە
بە
مۆرکردنی ڕێککەوتنێک
لە
پاریس،
بە
شێوەیەکی
ڕەسمی
ئامادەیی
خۆی
بۆ
هاوکاریکردن
لەگەڵ
ناتۆدا ڕاگەیاند.
لە
درێژەی بەئەندامبوونی وەڵاتانی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
لە
12 ی مارسی 1999
کۆماری
چێک، مەجارستان و پۆڵەندا چوونە
ناو
ڕیزی وەڵاتانی ئەندامەوە.
لەم
ساڵانەی دواییشدا
هەندێ
لە
ئەندامانی پێشووی پەیمانی وارشەو* هەوڵیانداوە ببنە ئەندامی ناتۆ،
هەر
بۆیە
لە
کۆبوونەوەی
ڕۆژی
21/11/2002 ئەندامانی ناتۆ
لە
پڕاگ
داوا
لە
حەوت
وەڵاتی
بولگاریا، ڕۆمانیا، لیتۆنی، ئیستۆنی، لیتوانیا، سلۆڤاکیا و سلۆڤانیا
کرا
بۆ
ساڵی 2004 ببنە ئەندامی ناتۆ. دواتریش
بە
ئەندامبوونی وەڵاتانی دیکەی ئەورووپای
ڕۆژهەڵات
بەردەوام
بوو
.
ئێستە
ئەم
ڕێکخراوە 26 ئەندامی
هەیە
. ناتۆ
لە
شەڕی
دژە
تیرۆر
لە
ئەفغانستان
وەکوو
هێزێکی
شەڕکەر
لەگەڵ
تاڵیبان
دەوری
چالاک
دەبینێ.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی
ئەم
ڕێکخراوە
لە
ساڵی 1964بەمەبەستی یەکخستنی گرووپە فەلەستینیە ئاوارەکان
لە
بەرەیەکی یەکگرتوودا
بۆ
تێکشکانی دەسەڵاتی زایۆنیستەکان و ستاندنەوەی
ناوچە
داگیرکراوەکان دامەزراوە و
تەواوی
وەڵاتانی
عەرەب
و وەڵاتانی
دوژمنی
ئیسراییل،
ئەم
ڕێکخراوە
بە
نوێنەری
ڕاستەقینەی
خەڵکی
فەلەستین دەزانن. ڕێکخراو،
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
خۆی
هەڵدەبژێرێ
کە
ئەودەم
سەرۆکی
گەورەترین ڕێکخراوی
سیاسی
فەلەستینیەکان
بوو
(بڕوانە ئەلفەتح) .
سەرۆکی
ڕێکخراو
لە
کۆنفرانسەکانی وەڵاتانی
عەرەب
، هاوشانی ڕێبەرانی
ئەم
دەوڵەتانە
بەشداری
دەکات.
تا
ساڵی 1970
ناوەندی
ڕێکخراوەکە
لە
ئەردەن
بوو
بەڵام
بەهۆی
ئەو
پێکادانە خوێناوییەی
کە
لە
سێپتەمبەری
ئەو
ساڵە
لەنێوان سوپای
ئەو
وەڵاتە و چەکدارانی فەلەستینی ڕوویدا، فەلەستینیەکان قەڵاچۆکران و ڕێکخراو،
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
گواستەوە
بۆ
سووریا
و لوبنان.
ساڵی 1982 بەهۆی
زەبر
و
زۆری
هێزەکانی ئیسرایل
بۆ
بنکەکانی ڕێکخراوەکە
لە
لوبنان، ڕێکخراو
ناچار
بوو
ناوەندی
چالاکییەکانی
خۆی
بگوازێتەوە
بۆ
تونس.
لە
ساڵی 1988 ڕێکخراوەی ڕزگاریخوازی فەلەستین،
دەوڵەتی
فەلەستینی
لە
تاراوگە دامەزراند و
یاسر
عەرەفات
بە
سەرۆکی
ئەم
دەوڵەتە هەڵبژێردرا و
لە
لایەن
پەنجا
دەوڵەتی
ئەو
کاتە
بە
ڕەسمی
ناسرا. (بڕوانە:
دەوڵەتی
تاراوگە)
دوابەدوای دەستپێکردنی پڕۆسەی
ئاشتی
نێوان
عەرەب
و ئیسراییل و ڕێککەوتننامەی
ئاشتی
مەدرید،
دەوڵەتی
فەلەستین بارەگاکەی
خۆی
گواستەوە
بۆ
کەرتی غەزە
لە
خاکی
فەلەستین و
لە
هەڵبژاردنێکی
گشتی
لە
ساڵی 1996، جاڕێکی
دیکە
یاسر
عەرەفات
بە
سەروکی
دەوڵەتی
فەلەستینی هەڵبژێردرا.
لە
یانزەی نۆڤەمبەری 2004
یاسر
عەرەفات
کۆچی
دوایی
کرد
و
سەرۆکایەتی
حکوومەتی فەلەستینی
لە
9/1/2005 سپێردرایە مەحموود عەبباس
ناسراو
بە
ئەبوومازن.
بەڵام
بەهۆی ناکارا
بوونی
ئەم
حکوومەتە (
بە
ڕێبەرایەتی ئەلفەتح) و نادیاربوونی مافەکان و چارەنووسی فەلەستینیەکان و پەککەوتنی
ئابووری
لەناوچەکانی
ژێر
دەسەڵاتی خۆیدا
لە
هەڵبژاردنە گشتییەکانی 15/1/ 2006 ڕێکخراوەی
حەماس
* (بزاڤی
خۆڕاگری
ئیسلامی) توانی لەسەرجەم 132
کورسی
72
کورسی
بباتەوە و
بەم
جۆرە
دەوڵەتی
نوێی فەلەستینیەکان دابمەزرێنێ. دوابەدوای سەرکەوتنی
حەماس
، ئیسراییل و وەڵاتە یەکگرتووەکانی
ئەمریکا
یارمەتییەکانی
خۆیان
بۆ
خەڵکی
فەلەستین ڕاوەستاند و ئیسراییل
بۆ
پێوەندیگرتن
لەگەڵ
حکوومەتی فەلەستینی
سێ
مەرجی
دیاری
کرد
کە
بریتی
بوون
لە
:
ـــ
دەبێ
حەماس
لقی چەکداری
خۆی
لە
چەک
داماڵێ.
ـــ مادەی «لەناوبردنی ئیسراییل»
لە
پلاتفۆرمی حەماسدا نەمێنێ.
ـــ
هەموو
ڕێککەوتنەکانی
نێوان
حکوومەتی فەلەستینی و ئیسراییل بەهەند بگیرێت.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
گەورەترین ڕێکخراوەی وەڵاتانی ئیسلامییە
کە
لە
56
ئەندام
پێکهاتووە و
بە
شێوەی
ڕەسمی
لە
سێپتەمبەری 1969
لە
کۆنفرانسی
سەرۆکی
وەڵاتانی
ئەندام
لە
ڕبات
(پێتەختی
مەغریب
) دامەزرێ. پاڵنەری
سەرەکی
بۆ
پێکهێنانی
ئەم
کۆنفرانسە، چارەسەرکردنی
ئەو
کێشە
و گرفتانە
بوو
کە
لە
ئەنجامی شکستهێنانی وەڵاتانی عەرەبی
لەگەڵ
ئیسراییل (ژووەنی 1967) هاتبووە ئاراوە. ئامانجەکانی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی بریتین
لە
:
ــ گەشەپێدانی
پێوەندی
و
هاوکاری
و یەکگرتوویی لەنێوان وەڵاتانی ئیسلامی
لە
هەموو
بوارەکانی
ئابووری
،
کۆمەڵایەتی
و کەلتووری.
ــ سڕینەوەی پاکتاوکردنی ڕەگەزی.
ــ پشتیوانیکردن
لە
ئاشتی
نێودەوڵەتی.
ــ پشتگیری موسوڵمانان
لە
خەباتیان
بۆ
پاڕاستنی
شەرەف
و
سەربەخۆیی
و
مافە
نەتەوەییەکانیان.
هەرچەندە
ئەم
ڕێکخراوە لەسەرەتادا هەڵوێستێکی یەکگرتووی
دژ
بە
ئیسراییل و پشتیوانیکردن
لە
مافی فەلەستینییەکان هەبووە
بەڵام
بە
نزیکبوونەوەی
میسر
لە
ئیسراییل و ئیمزاکردنی ڕێککەوتننامەی
ئاشتی
لەنێوان
ئەم
دوو
وەڵاتە،
کۆنفرانس
تووشی
ناکۆکی
هات
و
یەکەمین
ناتەبایی
لە
ساڵی 1978
بە
دەرکردنی
میسر
لە
ڕێکخراو
سەری
هەڵدا. بەگشتی ڕێکخراوەی کۆنفرانسی ئیسلامی
لەمەڕ
ئەو
کێشە
و گرفتانەی
کە
بۆ
وەڵاتانی ئیسلامی هاتۆتە
پێش
،
هەر
لە
دەستدرێژی
یەکیەتی
سۆڤیەت
بۆ
سەر
ئەفغانستانەوە
بگرە
تا
شەڕی
ئێران
و عێراق و
دوو
شەڕەکەی
کەنداو
و ناکۆکییەکانی
باکووری
ئەفریقیا، نەیتوانیوە
وەکوو
سەرچاوەیەکی شەرعی
بێتە
مەیدانەوە
بەڵکوو
زیاتر
لە
جاران
بەرەو
بێهێزی
و دەستەوسانی و لەرزۆکی چووە.
لە
پەراوێزی
ئەم
ڕێکخراوەدا
چەند
کۆمیتەیەک پێکهاتوون
کە
بریتیین
لە
:
کۆمیتەی کاروباری
ئابووری
کە
بەمەبەستی
بەرەو
پێشڤەبردنی
هاوکاری
ئابووری
و پاڕاستنی یەکگرتوویی لەنێوان وەڵاتانی ئیسلامی دامەزراوە، کۆمیتەی
زانستی
فێرکاری و
فەرهەنگی
،
ناوەندی
لێکۆڵینەوەی
مێژوویی
،
هونەری
و
فەرهەنگی
ئیسلامی و کۆمیتەی نێونەتەوەیی پاڕاستنی جێماوەی ئیسلامی و لێژنەی
وەرزش
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخراوەی یەکگرتنی ئەفریقا
ئەم
ڕێکخراوە
لە
25/5/ 1963
لە
ئەدیسئابابا پێتەختی ئیتیۆپیا دامەزرا
کە
ئامانجەکانیشی
بریتی
بوون
لە
: 1ــ
هەوڵدان
بۆ
یەکگرتوویی و
تەبایی
وەڵاتانی
ئەفریقایی
. 2ــ ڕیشەکێشکردنی
هەر
جۆرێکی
ئیستیعمار
و داگیرکاریی
لە
ئەفریقا
.
لەم
ڕێکخراوەدا 56
دەوڵەت
ئەندامن
کە
نۆزدە
دەوڵەتیان
بە
«هێزەکانی مۆنرۆیا» و 6
دەوڵەتی
دیکەش
بە
«هێزەکانی کازابلانکا» ناویان دەرکردووە. ئەفریقای باشووری
لە
ساڵی 1994
بوو
بە
ئەندامی ڕێکخراو.
بەهۆی
ناتەبایی
و کێشمەکێشی
نێوان
ئەندامان، زۆربەی
نەخشە
و بەرنامەکانی
ئەم
ڕێکخراوە بەرەورووی
شکست
دەبێتەوە.
سەرەنجام
لە
دوایین
دانیشتنی ڕێکخراو
لە
ئەفریقای باشووری
لە
ژووییەی 2002، «ڕێکخراوەی یەکگرتنی
ئەفریقا
» بەشێوەیەکی
ڕەسمی
هەڵوەشایەوە و
جێی
خۆی
دا
بە
«
یەکیەتی
ئەفریقا
» .
هۆی
ئەم
هەڵوەشانەوە
دەگەڕایەوە
بۆ
دامودەزگەی
پان
و
بەرین
و زۆربوونی ژمارەی کارمەندانی
کە
80% بوودجەی ڕێکخراوەکەی
بۆ
تەرخان
دەکرێ
و
تەنیا
20% بوودجەکەی
خەرجی
بەرنامە
ئابوورییەکان
دەکرا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێکخستن
دیاریکردنی پێکهاتەی
پێوەندی
دوولایەنە
لەسەر
بنەمای
هەڵبژاردن
و بەرپرساریەتی گرووپە ئینسانییەکان بەمەبەستی
گەیشتن
بە
ئامانجی دیاریکراو.
ڕێکخستن
پاڵنەڕێکە
بۆ
هاوبەشی
سیاسی
چونکە
بەم
کارە
جەماوەر
بە
ئامانجەوە
بەرەو
مەبەستێک ڕێنموونی دەکات و ڕێژەی
هاوبەشی
سیاسی
دەباتە
سەرەوە
.
بۆ
دەسەڵاتدارانی
هەڵبژێردراو
،
ڕێکخستن
بریتییە
لە
خۆڕێکخستن
بەڵام
بۆ
ڕێبەرە شۆڕشگێڕەکان،
ڕێکخستن
بە
واتای خۆڕێکخستنە
لەگەڵ
جەماوەردا.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێککەوتننامەی جەزایر
ئەم
ڕێککەوتنە
لە
6/3/ 1975
لە
شاری
ئەلجەزیرە (پێتەختی جەزایر)
لە
لایەن
محەمەد
ڕەزا
شای
ئێران
و سەدام
حوسێن
(
کە
ئەودەم
جێگری
سەرۆک
کۆماری
عێراق
بوو
)
ئیمزا
کرا
. بەپێی
ئەم
ڕێککەوتنە،
ئەو
خاڵانەی
کە
دوو
لایەن
کۆکبوون لەسەری
بریتی
بوون
لە
:
1ــ سنوورەکانی
خۆیان
بەپێی پرۆتۆکۆلی ئەسکەندەرون (1913) و بڕیارنامەی دیاریکردنی
سنوور
(1914)
دەستنیشان
بکەن.
2ــ
ئێران
و عێراق
کۆتایی
بە
ناکۆکی
مێژوویی
خۆیان
دەهێنن
لەمەڕ
مافی
کەشتیوانی
هەر
دوو
وەڵات
بە
سەر
ڕووباری شەتولعەرەب و سنوورە ئاوییەکانی
خۆیان
بەپێی هێڵی تالۆگ
دیاری
دەکەن.
3ــ
بەم
کارە
دوو
وەڵاتەکە،
ئاسایش
و متمانەی
دوو
لایەنە
بۆ
یەکتر
مسۆگەر ئەکەن و سنوورە هاوبەشەکانی
خۆیان
ئەپارێزن
بۆ
بنبڕکردنی
هەر
جۆرە دزەکردنێکی دوژمنکارانە
لە
لایەن
ئەویدیکەوە.
4ــ
هەر
دوولایەن، ڕێککەوتن
لەسەر
ئەوەیکە
ئەم
بڕیارانەی
سەرەوە
فەکتەڕێکی
هەمیشەیی
بن
بۆ
چارەسەرییەکی
گشتی
و شکاندنەوەی
هەرکام
لەم
ڕێکەوتنانە،
لەگەڵ
ڕۆحی ڕێکەوتنی ئەلجەزیرەدا
دژایەتی
هەبێت.
سێ
مانگ
پاش
ئەم
ڕێککەوتنە،
هەر
دوو
وەڵات
پەیمانی نوێی سنووری
نێوان
ئێران
و عێراقیان
ئیمزا
کرد
.
ئەم
پەیمانە
کاریگەرییەکی
خراپی
لەسەر
شۆڕشی
ئەیلوول
دانا
و
لە
ڕاستیدا ئامانجێکی
سەرەکی
هەر
دوو
لا
،
لە
باربردنی شۆڕشی
کوردستانی
باشوور
بوو
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێککەوتننامەی سایکس ــ پیکۆ (1916)
ڕێککەوتنێکی نهێنییە
کە
لە
16/5/1916 لەنێوان بەریتانیا و فەڕەنسە و
لە
لایەن
«سێرمارک سایکس»ی بەریتانی و «جۆرج پیکۆ»ی فەڕەنسی بەمەبەستی دابەشکردنی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی
ئیمزا
کرا
. سەرلەبەری ناوەڕۆکی ڕێککەوتننامەکە
بە
پێچەوانەی
ئەو
وەعدە
و بەڵێنانە
بوو
کە
لۆرێنس
لە
عەرەبستان
بە
ناوی
ڕێزگرتن
لە
مافی خەڵکانی عەرەبی ناوچەکانی
ژێر
قەڵەمڕەوی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی دابووی. بەپێی
ئەم
ڕێککەوتننامە بەشێکی
زۆری
خاکی
ڕۆژهەڵاتی
ناوین
بە
دوو
ناوچەی
ژێر
دەسەڵاتی بەریتانیا و فەڕەنسە
دابەش
کرا
. ناوچەی ژێردەسەڵاتی بەریتانیا
بریتی
بوو
لە
:
شاری
خانەقین
لە
کوردستانی
خواروو
، باشووری
سووریا
،
بەغدا
، بەسرە،
باکووری
فەلەستین و بەشێکی
کوێت
. بەشی فەڕەنسەش
بریتی
بوو
لە
: بەشی
زۆری
سووریا
، لوبنان، ئەنەدۆڵ (
باکووری
کوردستان
) و موسڵ.
پاشان
ڕووسیاش تێیدا
بەشدار
بووە
و
بە
بالێۆزی
ڕووسیا
ڕاگەیاندرا
کە
ئەگەر
بڕیار
لەسەر
ئەم
پەیمانە
بدات،
ئەوا
ناوچەی
باکووری
ڕۆژهەڵاتی تورکیا
بە
خاکی
ڕووسیاوە دەلکێندرێ. لایەنێکی
گرنگی
ئەم
پەیمانە
بۆ
گەلی
کورد
ئەوەیە
کە
جاڕێکی دیکەش
کوردستان
لە
لایەن
وەڵاتانی داگیرکەرەوە
پارچە
پارچە
کرا
.
سەرچاوە:
فەرهەنگی زانستی سیاسی (کوردی - کوردی)
ڕێککەوتننامەی واشنتۆن
پاش
ڕوودانی
چەندین
شەڕی ناخۆیی لەنێوان
پارتی
دیموکراتی
کوردستان
و
یەکیەتی
نیشتمانی
کوردستان
(عێراق)
کە
لە
1/5/1994
دەستی
پێکردبوو، (
ئەم
شەڕە
بە
شەڕی براکوژی
ناوی
دەرکرد)
چەندین
ڕێککەوتننامە (
وەکوو
ڕێککەوتننامەکانی پاریس، ئانقەرە و درۆگیدا)
لە
لایەن
هەر
دوولا
ئیمزا
کرا
بەڵام
هەردوو
لایەن
نەگەیشتنە ڕێککەوتنی
یەکجارەکی
و
کۆتایی
هێنان
بە
شەڕ
.
سەرەنجام
لە
17/9/1998
بە
چاودێری
وەزارەتی دەرەوەی
ئەمریکا
، زەمینەیەکی
لەبار
بۆ
ڕێککەوتنی هەردوولا ڕەخسا و
لە
لایەن
پارتییەوە مەسعود بارزانی و
لە
لایەن
یەکیەتییەوە
جەلال
تاڵەبانی
و
لە
لایەن
وەزارەتی دەرەوەی
ئەمریکا
، دەیڤید وڵش، بریکاری
وەزیری
دەرەوە
ڕێککەوتننامەکەیان
ئیمزا
کرد
.
بەپێی
ئەم
ڕێککەوتننامە هەردوولا، ئیدانەی شەڕی ناوخۆییان
کرد
و بەڵێنیان
دا
بۆ
چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانیان،
ئیدی
پەنا
نەبەنە
بەر
توندوتیژی
یا
دەستێوەردانی
دەرەکی
دژ
بە
یەکتر
.
هەروا
بەڵێنیان
دا
کەشوهەوایەکی
ئارام
بۆ
ڕێزگرتن
لە
ئاگربەست و ئاسانکاری هاتوچۆی هاووەڵاتیان لەسەرانسەری هەرێمی کوردستاندا بخەنەگەڕ.
جگە
لەوەش بەڵێنیان
دا
بە
ئاساییکردنەوەی ڕەوشی
هەولێر
و
سلێمانی
و
دهۆک
و دامەزراندنەوەی
ئیدارە
و پەرلەمانی
یەکگرتوو
لەسەر
بنەمای هەڵبژاردنی ساڵی 1992 و
پاشان
زەمینە
بۆ
هەڵبژاردنێکی
نوێ
خۆش
بکرێت.
ئەم
ڕێککەوتننامە
بۆ
جێبەجێکردنی
هەنگاو
بە
هەنگاوی
بڕیارەکان
، خشتەیەکی زەمنیشی لەخۆدەگرت.
سەرەنجام
دانیشتنی 4/10/2002ی پەرلەمانی یەکگرتووی
کوردستان
،
بە
هەنگاوێکی
گەورە
دادەنرێ
بۆ
جێبەجێکردنی
ئەم
ڕێککەوتننامە و گێڕانەوەی
ئاشتی
بۆ
هەرێمی
کوردستان
.
1
2