تۆڕی زاراوەپارێزیی وشەدان



باڵادەستی قانوون
سەرەکیترین بنەڕەتی مافی ئیداری وەڵاتەکان، باڵادەستی قانوونە کە بەو پێیە ئەبێ بەڕێوەبردنی کاروباری گشتی و دەرکردنی فەرمانی کاربەدەستانی ئیداری دەوڵەت، لەگەڵ یاسادا بگونجێ.
باڵادەستی قانوون سێ دەرەنجامی لێ دەبێتەوە:
1ــ یاسا ئەبێ پیادە بکرێت.
2ــ دیاریکردنی کاروباری گشتی ئەبێ بەپێی یاسا بێت.
3ــ هەڵسوکەوتی ئیداری ئەبێ لەگەڵ یاسادا بگونجێ.
باڵادەستی قانوون لە پێوەند لەگەڵ خەڵکدا بەسراوەتەوە بەم مەرجانەی خوارەوە:
1ــ خەڵک گوێڕایەڵی یاسا بن.
2ــ ملدان بە دەستوورەکانی یاسا.
باڵیۆز
باڵاترین نوێنەری نێردراوە لە وەڵاتێکەوە بۆ وەڵاتێکی دیکە. لە سەدەکانی ناوەڕاستدا بە شێوەی کاتی باڵیۆز نێردراوە، بەڵام لە سەدەی پازدەوە بوو کە دیاریکردنی باڵیۆزی نیشتەجێ لە وەڵاتێکی دیکە بڕەوی پێدرا. یەکەم وەڵاتانێک کە باڵیۆزیان ناردە وەڵاتانی دیکە، دەوڵەت ــ شارە بچکۆلەکانی ئیتاڵیای ئەو سەردەمانە بوو. هەڵبژاردنی باڵیۆز لە لایەن سەرۆکی وەڵاتەوە دیاری دەکرێت بەڵام دەبێ ئەو کەسەی کە دەستنیشان کراوە لە لایەن سەرۆکی وەڵاتی وەرگری باڵیۆز پەسند بکرێت ئینجا داوای بکرێت. باڵیۆز دەبێ لە وەڵاتەکەی خۆی بەڵگەنامەیەک کە پێی دەگوترێ «بڕوانامە ــ credential letter» بە واژۆی سەرۆکی وەڵاتەکەی وەربگرێ و پێشکەش بە سەرۆکی وەڵاتی وەرگری بکات. لە دوای پێشکەشکردنی ئەم بڕوانامە، باڵیۆز بە شێوەیەکی ڕەسمی دەست بەکار دەبێت.
باڵیۆزخانە
نوێنەرایەتی باڵای سیاسی وەڵاتێک لەناو وەڵاتێکی دیکە کە شوێنی گوزەرانی ڕەسمی و نووسینگەی باڵیۆزی ئەو وەڵاتە لە ئەژمار دێت. باڵیۆزخانە لە دوای کۆنسۆڵخانە پێک هات. چۆنیەتی دروستبوونی ئەم شوێنە ئەگەڕێتەوە بۆ ئەوەیکە پاش کۆتایی هاتنی هەر شەڕێک، وەڵاتانی دوژمن چەن کەسێکیان بۆ گفتوگۆ ڕادەسپارد. ئەم ڕاسپاردانە بە شوێن دۆزینەوەی ڕێگە چارەیەک بوون تاکوو شەڕ هەڵنەگیرسێتەوە. بۆ ئەوەی ئەم ڕاسپاردانە بتوانن ئەرکەکانی خۆیان بێ مەترسی و لە ئاسایشدا بەڕێوە ببەن، مەسەلەی چۆنیەتی«پاڕاستن» یان هاتە ئاراوە.
بەندی یەکەمی ڕێککەوتننامەی لاهاوان کە لە 20 ی فێورییەی 1928 مۆرکراوە، مافی باڵیۆزخانە بەم شێوە دیاری دەکات: «دەوڵەتەکان مافی ئەوەیان هەیە نوێنەرانی سیاسی بۆ وەڵاتانی یەکدی بنێرن». هەر کات دەوڵەتێک، بێئەوەی لەگەڵ وەڵاتێکی دیکە لە حاڵەتی شەڕدا بێت یان بێئەوەی پێوەندی سیاسی خۆی لەگەڵ دابڕیبێت، نوێنەری سیاسی ئەو وەڵاتە وەرنەگرێت، لە ڕوانگەی مافی نێونەتەوەییەوە مافی ئەو دەوڵەتەی پێشێل کردووە.
یەکەم باڵیۆزخانەی هەمیشەیی لە لایەن ڕیشیلیۆ ڕاوێژکاری لوویی سێزدەهەمی فەرەنسە دامەزرا و دەوڵەتانی دیکەش بەپێی ئەم ڕێسایە هەنگاویان نا. کەواتە دەکرێ بڵێین باڵیۆزخانەی هەمیشەیی لە کۆتاییەکانی سەدەی 17 لە دنیادا بەدیهات.
باڵیۆزی ئاکریدیتێ
هەر کاتێک دوو وەڵات لەگەڵ یەکدی پێوەندی سیاسییان هەبێت بەڵام پێکەوە باڵیۆزیان ئاڵوگۆڕ نەکردبێت، لەم حاڵەتەدا ئەغڵەب باڵیۆزی خۆیان لە وەڵاتێکی دراوسێی ئەو وەڵاتە وەک «باڵیۆزی ئاکریدیتێ» بە وەڵاتەکەی دیکە دەناسێنن. ئەم باڵیۆزە لە ڕاستیدا ئەبێتە ڕاسپاردەی وەڵاتێک لە دوو وەڵاتی دیکە.
ڕاسپاردەی باڵای پەنابەرانی نەتەوەیەکگرتووەکان
ئەم ڕاسپاردە لە ژانوییەی 1951 دوو ئەرکی سەرەکی پێ سپێردراوە: یەکەم، ئاسانکاری بۆ پشتیوانی و پاراستنی نێونەتەوەیی پەنابەران. دووهەم، دابینکردنی پێداویستی و کەرەستەی ئابووری و کۆمەڵایەتی و قانوونی بۆ سەقامگیربوونی پەنابەران لەو وەڵاتانەی کە تێیدا دەژین و وەڵاتانی نوێ. بارەگای ئەم ڕاسپاردە لە شاری جنێڤا لە سویسرایە و هەموو کاروباری پەنابەران، بێجگە لەو ئاوارە و پەنابەرانەی کە وەڵاتێکی دیکە بەرپرسیارییەتی بەرعۆدە گرتووە بۆ وێنە ئاوارەکانی فەلەستینی لە ئەستۆ دەگرێ. بوودجەی ئەم ڕێکخراوە لە لایەن دەوڵەتانەوە دابین دەکرێت. ساڵی 1954 خەڵاتی نۆبێلی ئاشتی بەم ڕێکخراوە بەخشرا.